هضم غذا از دهان و با شروع ترشح آب دهان به محض ورود غذا شروع می‌شود. غذا بعد از هدایت شدن از مری به معده وارد می‌شود. بعد از معده، روده کوچک مواد غذایی را به صورت شیمیایی خرد کرده و مواد مغذی آن را جذب بدن می‌کند. اما اصول و عملکرد دستگاه گوارش و مراحل هضم غذا به همین سادگی‌ها نیست. این دستگاه فعال در بدن انسان، ساز و کاری پیچیده دارد که در ادامه مفصل‌تر به آن خواهیم پرداخت.
دستگاه گوارش چیست؟
دستگاه گوارش بدن انسان دستگاهی در میانه بدن است که وظیفه جذب مواد مغذی و هضم مواد زائد از بدن را دارد. این دستگاه که طول آن از دهان تا مقعد ادامه دارد شامل اندام‌هایی مثل: دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ، لوزالمعده، کبد و کیسه صفرا است.
روده باریک از معده شروع شده و تا روده بزرگ ادامه دارد. طول این روده تقریبا به ۶ متر می‌رسد و از سه قسمت دوازدهه یا اثنی عشر، تهی روده (ژژونوم) و درازروده (ایلئوم) تشکیل شده است. دوازدهه حدود ۲۵ سانتی‌متر اولیه از روده کوچک را تشکیل می‌دهد. جدار این روده چین‌خوردگی‌های زیادی دارد که از برجستگی‌های زیادی به اسم پرز پوشیده شدند. پرزهای روده کوچک باعث افزایش جذب مواد غذایی می‌شوند.
روده بزرگ شامل سکوم، کلون و رکتوم است. آپاندیس یک کیسه انگشتی شکل است که در انتهای سکوم قرار دارد. دیواره روده بزرگ شامل سه لایه مخاطی، عضلانی و خارجی است. دیواره این روده مثل روده کوچک هیچ گونه پرزی ندارد؛ بعد از این که عمل جذب توسط روده کوچک انجام می‌شود، باقی‌مانده مواد وارد روده بزرگ شده و بعد از جذب مقدار زیادی آب، ماده دفعی در قسمت راست روده باقی می‌ماند تا در زمان درست دفع شود.
باکتری‌های مفید روده، به هضم بهتر غذا کمک می‌کنند. بخش‌هایی از سیستم‌های عصبی و گردش خون شما هم در عمل هضم نقش به سزایی دارند. اعصاب، هورمون‌ها، باکتری‌ها، خون و اندام‌های دستگاه گوارشی شما با همکاری هم غذاها و مایعاتی را که هر روز می‌خورید یا می‌نوشید، هضم می‌کنند.
دهان: اولین عضو دستگاه گوارش
دهان اولین اندام در سیستم گوارش محسوب می‌شود. جالب است بدانید که هضم غذا حتی قبل از این که شما لقمه را در دهان خود بگذارید شروع شده است! اما چطور ممکن است؟
با دیدن غذا یا به محض به مشام رسیدن بوی غذا، مغز شما فرمان ترشح را به غدد بزاقی می‌دهد. پس از شروع غذا خوردن، با جویدن غذا به تکه‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شود تا فرایند هضم در قسمت‌های جلوتر، در اندام‌های دیگر سیستم گوارشی شما، راحت‌تر صورت بگیرد.
بزاق شما با غذای داخل دهان مخلوط می‌شود و در همان ابتدا شروع به تجزیه غذا به صورت جزیی می‌کند. جالب است که بخشی از فرایند جذب انرژی از طریق دهان و با کمک بزاق صورت می‌گیرد.
هنگامی که غذا را قورت می‌دهید، زبان شما غذا را به گلو و مری منتقل می‌کند تا ادامه فرایند هضم در اندام‌های دیگر صورت بگیرد.
مری: عضو ارتباطی
مری که در گلوی شما در نزدیکی نای (متعلق به سیستم تنفسی) قرار دارد، هنگام بلع غذا را از دهان دریافت می‌کند. اپیگلوت (epiglottis) که گاهی به نام بَرچاکنای شناخته می‌شود، زبانه یا پرده‌ای است که بالای حنجره قرار دارد و مانع ورود غذا به نای می‌شود.
همانطور که ممکن است از قبل بدانید، ورود غذا به نای به دلیل مسدود شدن راه تنفسی باعث ایجاد احساس خفگی می‌شود. حضور اپیگلات از این موضوع جلوگیری می‌کند.
مجموعه‌ای از انقباضات عضلانی در مری به نام پریستالسیس (peristalsis) غذا را به معده شما هدایت می‌کند.
پیش از ورود غذا و قبل از معده، یک عضله حلقه مانند در انتهای مری شما به نام اسفنکتر تحتانی مری (lower esophageal sphincter) باید شل شود تا غذا وارد معده شود. به محض ورود غذا اسفنکتر منقبض می شود تا از برگشت محتویات معده به مری جلوگیری کند. رفلاکس معده که به سوزش سر دل شناخته می شود، در اثر شل شدن عضله اسفنکتر اتفاق می افتد.
معده: اسیدی‌ترین عضو گوارشی
معده یک اندام توخالی با یک فضا برای گنجاندن محتویات غذا در خود است. معده مملو از آنزیم‌های معده است تا به هضم غذا کمک کند. این آنزیم‌ها روند تجزیه مواد غذایی را به شکل قابل استفاده برای بدن ادامه می‌دهند.
سلول‌های مخاطی معده شما یک اسید قوی ترشح می‌کنند که مسئول فرایند شکستن غذا به مواد سازنده‌اش است. وقتی محتویات معده به اندازه کافی پردازش شد، به روده کوچک منتقل می‌شود تا در آنجا روند هضم ادامه پیدا کند.
روده کوچک: عضو کوچک‌تر روده
روده کوچک از سه بخش اثنی عشر، ژژونوم و ایلئوم تشکیل شده است. روده کوچک یک لوله عضلانی با طول متوسط ۷-۶ متری است که با استفاده از آنزیم‌هایی که توسط پانکراس و صفرا از کبد آزاد می‌شود، غذا را تجزیه می‌کند.
پریستالسیس نیز در این اندام کار می کند و غذا را به داخل روده منتقل می کند تا غذا در آنجا با شیره های گوارشی پانکراس و کبد مخلوط شود.
دَوازدَهه یا اثنی عشر یا دئودنوم (duodenum) لوله‌ای توخالی و خمیده است که به عنوان اولین بخش روده کوچک، معده را به انتهای روده متصل می‌کند. این قسمت تا حد زیادی مسئول فرایند شکستن اجزای غذا به طور پیوسته تا پایان خروج غذا از روده کوچک است.
ژژونوم و ایلئوم در قسمت پایین روده عمدتا مسئول انتقال مواد مغذی به جریان خون و در نتیجه، جذب مواد مغذی در بدن هستند.
محتویات به صورت نیمه جامد به روده کوچک وارد می‌شود و به شکل مایع از این اندام خارج می‌شوند . ترکیب آب، صفرا، آنزیم‌ها و مخاط به تغییر شکل غذا کمک می‌کنند. هنگامی که مواد مغذی جذب شدند و مایع باقی مانده از فرایند هضم و جذب از روده کوچک عبور کرد وارد روده بزرگ می‌شود.
پانکراس: ترشح آنزیم گوارشی
لوزالمعده وظیفه ترشح آنزیم‌های گوارشی و وارد کردن آن‌ها به قسمت اثنی‌عشر را بر عهده دارد. با ترشح این هورمون، مولکول‌های پروتئین، چربی و کربوهیدرات‌های غذا تجزیه می‌شوند. لوزالمعده همینطور وظیفه ترشح انسولین را بر عهده دارد. انسولین ترشح شده مستقیما وارد جریان خون می‌شود. این هورمون که از جنس پروتئین است، برای متابولیسم قند یا شکستن قند غذا است.
کبد: کارخانه تولید مواد شیمیایی
کبد وظایف زیادی در بدن دارد، اما وظیفه اصلی آن در دستگاه گوارش پردازش مواد مغذی جذب شده از روده کوچک است. صفرای ترشح شده از کبد وارد روده می‌شود تا در هضم چربی و برخی ویتامین‌ها در فرایند هضم کمک کند.
کبد کارخانه تولید مواد شیمیایی در بدن شماست. این اندام کمک کننده به دستگاه گوارش، مواد خام جذب شده توسط روده را می‌گیرد و تمام مواد شیمیایی مختلفی را که بدن شما برای عملکردهایش به آن ها نیاز دارد را می‌سازد.
احتمالا شنیده باشید که کبد عضو تصفیه کننده بدن است. در واقع، وظیفه دیگر کبد سم زدایی بدن از مواد شیمیایی مضر است. به طور مثال، بسیاری از مواد شیمیایی که وارد بدن می‌شوند، از جمله داروهای شیمیایی، توسط آنزیم‌های کبدی شکسته شده و از میزان سمیت آن‌ها کاسته می‌شود تا بدن را از وجود آن‌ها محافظت کند.
کیسه صفرا
کیسه صفرا، مایع صفرا را که از کبد ترشح می شود، غلیظ کرده و در خود نگه می دارد تا در ادامه فرایند هضم غذا به قسمت اثنی عشر بریزد. این مایع زرد رنگ غلیظ به شکستن بیشتر مولکول‌های چربی از مواد غذایی و جذب و ذخیره ان ها در بدن کمک می‌کند.
کولون یا روده بزرگ
روده بزرگ یا کولون مسئول پردازش مواد زائد است تا تخلیه روده آسان و راحت صورت بگیرد. این لوله عضلانی با طولی در حدود ۱/۸ متر روده کوچک را به رکتوم یا راست روده متصل می‌کند. روده بزرگ از سکوم، کولون بالارونده (راست)، کولون عرضی (عرض) کولون نزولی (چپ) و کولون سیگموئید تشکیل شده است که به راست روده یا رکتوم متصل می‌شود.
مدفوع یا ضایعات باقی مانده از فرایند گوارش غذا ابتدا به صورت مایع و در نهایت، به صورت جامد از روده بزرگ به وسیله پریستالسیس خارج می‌شود. با عبور مدفوع از روده بزرگ، مقداری از آب بدن هم خارج می‌شود.
مدفوع در کولون سیگموئید که S شکل است، ذخیره شده تا زمانی که با حرکت توده‌ای روده، ضایعات طی یک یا دو بار در روز از بدن تخلیه شود. به طور معمول حدود ۳۶ ساعت طول می‌کشد تا مدفوع از روده بزرگ عبور کند.
عمده مدفوع از بقایای غذا و باکتری‌ها تشکیل شده است. این باکتری‌های خوب چندین عملکرد مفید را در بدن بر عهده دارند. پردازش مواد زائد و ذرات غذا برای آماده کردن آن‌ها برای دفع از بدن و همینطور محافظت از بدن در برابر باکتری‌های مضر از جمله این وظایف هستند. هنگامی که روده بزرگ نزولی پر از مدفوع می‌شود، محتویات خود را در رکتوم تخلیه می‌کند تا فرایند دفع (طی حرکت روده) آغاز شود.
مقعد
مقعد آخرین قسمت دستگاه گوارش است. مقعد به عنوان کانال خروج مواد زائد از غذا از عضلات کف لگنی و دو اسفنکتر مقعدی (داخلی و خارجی) تشکیل شده است. پوشش مقعد به شما در تشخیص محتویات روده که مایع، گاز یا جامد است کمک می‌کند.
مقعد توسط عضلات اسفنکتر احاطه شده است که در کنترل مدفوع مهم هستند. عضله کف لگن زاویه‌ای بین راست روده و مقعد ایجاد می‌کند که مانع از بیرون آمدن مدفوع می‌شود.
اسفنکتر داخلی همیشه سفت است، مگر زمانی که مدفوع وارد راست روده شود. وجود این اسفنکتر مانع از دفع غیرارادی می‌شود. به طور مثال، زمانی که در خواب هستیم و کنترلی روی دفع نداریم مانع از خروج غیرارادی مدفوع می‌شود.
اسفنکتر خارجی مقعد ماهیچه‌ای اسکلتی است که کار بستن مقعد را برعهده دارد. وقتی نیاز به تخلیه محتویات روده داریم، این اسفنکتر بیرونی است که به شما کمک می کند تا مدفوع را تا رسیدن به توالت نگه دارید.
مراحل هضم غذا به چه صورت است؟
عمل گوارش اول از دهان شروع می‌شود. در دهان علاوه بر این که غذا جویده شده و خرد می‌شود، ذرات کوچک‌تر با بزاق دهان مخلوط می‌شوند. بزاق حاوی ماده‌ای به اسم پنیالین است که نشاسته غذا را به قند تبدیل می‌کند. بعد از گذشتن غذا از حلق و مری به معده می‌رسد. شیره معده که شامل آب، نمک‌های معدنی، اسید هیدروکلریک و آنزیمی بنام پپسین است با مواد مخلوط می‌شود و مولکول‌های پروتئینی را به پیتونی تبدیل می‌کند.
بعد از این مرحله مولکول‌های مواد غذایی به سمت روده کوچک سرازیر می‌شوند. وظیفه روده کوچک هضم و جذب غذاست. در این روده مواد با سه شیره گوارشی یعنی شیره صفرا، شیره لوزالمعده و روده مخلوط می‌شود.
وظیفه صفرا حذف چربی‌ها و وظیفه شیره لوزالمعده تجزیه پروتئین‌ها به اسیدهای آمینه است. شیره روده هم قندهای مختلف را به گلوکز تبدیل می‌کند. بنابراین قسمت بزرگی از کار هضم غذا به عهده روده کوچک است.
بعد از عملیات هضم پرزهای روده عمل جذب پروتئین‌ها، قندها و چربی‌ها را انجام می‌دهند و مواد غذایی مورد نیاز وارد بدن می‌شوند. از طرفی مواد زائد غذایی به طرف روده بزرگ رفته و به صورت مدفوع خارج می‌شوند.
برخی از اختلالات گوارشی که بر فرایند هضم غذا در دستگاه گوارش اثر می گذارد
برخی از بیماری‌های دستگاه گوارشی مانند مشکلات معده و روده موقتی و برخی مزمن و طولانی مدت هستند که هر دو باعث ایجاد ناراحتی می‌شود. این خیلی عادی است که در طول زندگی گاهی به یبوست، اسهال یا سوزش سر دل دچار شوید. اما اگر اختلالات گوارشی شما مزمن شده است، حتما باید با یک متخصص داخلی یا دستگاه گوارش مشورت کنید تا راه های درمان مناسب شرایط شما را ارائه کند. فراموش نکنید که برخی از مشکلات گوارشی نشانه یک اختلال جدی‌تر هستند که نیاز به مراقبت های پزشکی و درمان فوری دارند.
برخی از مشکلات سیستم گوارش:
یبوست: یبوست معمولا زمانی اتفاق می‌افتد که کمتر از حالت عادی مدفوع می‌کنید. هنگامی که یبوست دارید، مدفوع شما اغلب خشک و سفت است و دفع آن سخت و دردناک است. راه‌های خانگی درمان یبوست می‌تواند خیلی ساده و تنها به برخی مواد غذایی مناسب رفع یبوست ختم شود.
اسهال: اسهال زمانی است که مدفوع شل یا آبکی دارید. اسهال می‌تواند توسط عوامل زیادی از جمله باکتری‌های مضر ایجاد شود، اما گاهی اوقات علت آن ناشناخته است.
سوزش سر دل یا رفلاکس معده: سوزش سر دل در واقع یک مشکل گوارشی است. سوزش سر دل یا همان رفلاکس معده همانطور که از اسمش بر می آید، یک احساس سوزش ناخوشایند در قفسه سینه است که می تواند به سمت گردن و گلو هم حرکت کند. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که شیره‌های اسیدی معده شما به مری بازگشت کند که پیشتر در مورد ساختار مری توضیح دادیم.
هموروئید: هموروئید وریدهای متورم و بزرگ شده ای هستند که در داخل و خارج مقعد و راست روده (رکتوم) شما ایجاد می شود. هموروئید می تواند باعث ایجاد درد، ناراحتی و حتی خونریزی مقعدی شود.
گاستروانتریت (Gastroenteritis) یا بیماری التهاب معده‌ای روده‌ای: این مشکل نوعی عفونت معده و قسمت بالایی روده کوچک است که معمولا عامل ویروسی دارد و طول دوره بیماری معمولا کمتر از یک هفته است. سالانه میلیون ها نفر به بیماری التهاب معده‌ای روه ای مبتلا می‌شوند.
زخم دستگاه گوارشی: زخم دستگاه گوارشی نوعی زخم ایجاد شده در پوشش مری، معده یا روده کوچک است. شایع‌ترین علل زخم، عفونت معده با باکتری هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori) و استفاده طولانی مدت از داروهای ضد التهابی مانند ایبوپروفن است.
سنگ‌های صفراوی: سنگ‌های صفراوی قطعات کوچکی از مواد جامد هستند که از مایع گوارشی درست می‌شوند. این سنگ‌ها در کیسه صفرا، اندام کوچکی در زیر کبد، تشکیل می‌شوند.
چند نکته مهم و اساسی برای سلامت دستگاه گوارش
اهمیت سلامت گوارش در اهمیت فرایند هضم غذا و جذب انرژی از مواد غذایی است که می‌خورید. در صورت اختلال در این روند، بدن دچار ضعف و ابتلا به برخی از بیماری‌های کوتاه مدت یا مزمن در آینده می‌شود. بدن برای سالم ماندن و عملکرد درست خود به مواد مغذی موجود در غذاهایی که در طول روز می‌خورید نیاز دارد. منظور از مواد مغذی که بدان اشاره شد شامل کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و آب است. برای بهبود وضعیت هضم غذا می‌توانید راه‌های زیر را امتحان کنید:
به طور منظم ورزش کنید
ورزش کردن باعث حرکت مواد غذایی در دستگاه گوارش و هضم بهتر آن می‌شود و در نتیجه، از ایجاد سوء هاضمه و یبوست جلوگیری می‌کند. البته ورزش را حداقل بعد از یک ساعت از وعده غذایی انجام دهید؛ چرا که در آن یک ساعت فرایند هضم در حال انجام است و دستگاه گوارش به خون بیشتری نیاز دارد.
استرس‌تان را کنترل کنید
استرس باعث تحریک سیستم عصبی مرکزی می‌شود و پیرو آن به ایجاد اختلال در رسیدن دستورات این سیستم به دستگاه گوارش می‌شود که نتیجه آن ایجاد التهاب در دستگاه گوارش و سوء هاضمه است.
فیبر را در رژیم غذایی خود قرار دهید
مصرف هر دو نوع فیبر برای سلامت دستگاه گوارش مفید است. فیبر نامحلول که بیشتر در غلات و سبزیجات موجود است، باعث جلوگیری از اسهال می‌شود، چرا که این فیبر غیر قابل هضم است و باعث افزایش حجم مدفوع می‌شود. فیبر محلول در آب، که در میوه‌ها، حبوبات و سبوس جو موجود است، باعث جلوگیری از یبوست و درمان روده تحریک پذیر می‌شود.
مصرف غذاهای پرچرب را محدود کنید
به طور کلی غذاهای پرچرب، باعث رفلاکس اسیدی و سوزش معده می‌شوند. این موضوع باعث بالا رفتن فشار به دستگاه گوارش و در نتیجه کند و ناقص شدن روند هضم غذا می‌شود. وجود مقدار کمی چربی برای بدن لازم است و نباید چربی کاملا از رژیم غذایی حذف شود.
گوشت کم‌چرب مصرف کنید
یکی از منابع مهم پروتئین، انواع گوشت است. حتی‌الامکان هنگام استفاده از گوشت، برش‌های چربی آن را جدا کنید چرا که باعث دیر هضم شدن گوشت می‌شود. همچنین گوشت‌های ماهی و مرغ را بدون پوست آن استفاده کنید.
از محصولات پروبیوتیک استفاده کنید
پروبیوتیک‌ها همان باکتری‌های مفیدی هستند که به طور طبیعی در دستگاه گوارش انسان وجود دارند. این باکتری‌ها می‌توانند باعث جذب بهتر مواد مغذی از انواع غذا شوند. منابع طبیعی پروبیوتیک اثرات منفی ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و روده تحریک‌پذیر بر سیستم گوارش را کاهش می‌دهند.
بدن خود را هیدراته نگه دارید
در طول روز، بدن خود را کم آب نگه ندارید و زیاد آب بنوشید. مصرف مواد غذایی فیبردار و آب زیاد از ایجاد یبوست و بیماری‌های جانبی آن جلوگیری می‌کند.
عادت‌های مخرب را کنار بگذارید
سیگار کشیدن، کافئین بیش از حد و الکل می‌توانند در عملکرد دستگاه گوارش اختلال ایجاد کنند و منجر به مشکلاتی نظیر زخم معده و تیر کشیدن قلب شوند.
خواب کافی و منظم داشته باشید
در هنگام خواب، بدن انرژی کمتری برای دیگر اعضا نیاز دارد. در نتیجه بدن بیشتر انرژی خود را برای عملکرد بهتر اعضای غیر ارادی بدن مثل دستگاه گوارش، قلب و کبد صرف می‌کند. کم‌خوابی می‌تواند اثر منفی بر عملکرد روده‌ها داشته باشد. بدن انسان به حداقل ۷ ساعت خواب بی‌وقفه در طول شبانه روز نیاز دارد.
غذا را خوب آن را بجوید
خوب جویدن غذا، برای هضم و جذب بهتر غذا مفید است. همچنین این کار باعث بیشتر قرار گرفتن غذا در معرض بزاق دهان می‌شود. آنزیم‌های موجود در بزاق، باعث شکستن چربی‌ها می‌شود. همانطور که گفته شد چربی‌ها به‌سختی هضم می‌شوند و ممکن است باعث ایجاد ناراحتی‌‌های گوارشی شوند.
