در خانه‌های ایرانی، نام «رزا منتظمی» بیش از یک نام است؛ نامی که با عطر قورمه‌سبزی تازه، صدای جلزوولز روغن در تابه، و سفره‌های رنگارنگ غذا پر از خاطرات خانوادگی گره خورده است. کتاب «هنر آشپزی» او، که بیش از نیم قرن در قفسه‌های آشپزخانه‌های ایرانی جا خوش کرده، چیزی فراتر از یک کتاب آشپزی است؛ گنجینه‌ای از هویت فرهنگی، نوستالژی، و عشق به غذای خانگی.
اما رزا منتظمی کیست؟ چگونه زنی از تنکابن با یک قلم و چند دستور پخت، قلب میلیون‌ها ایرانی را فتح کرد؟ این روایت، داستان زندگی زنی است که آشپزخانه‌های ایران را به کلاس درس و هنر تبدیل کرد.
رزا منتظمی که بود؟ از شهسوار تا قلب خانه‌های ایرانی
تصور کنید دختری کوچک در شهسوار دهه ۱۳۰۰، با موهای بافته و پیش‌بند مادرش، کنار اجاق گلی آشپزخانه ایستاده و با دقت قابلمه‌ای را هم می‌زند.
فاطمه بحرینی، که بعدها با نام رزا منتظمی شناخته شد، در ۱۳ مرداد ۱۳۰۱ در این شهر ساحلی به دنیا آمد. پدرش، سید مرتضی بصیرالسلطنه بحرینی، مردی بود که به هوش و استعداد دخترش ایمان داشت. وقتی فاطمه در امتحانات نهایی دوره ابتدایی نه‌تنها در مدرسه دخترانه، بلکه در رقابت با پسران شاگرد اول شد، پدرش با افتخار به او لبخند زد. این لحظه، جرقه‌ای بود که ذهن کنجکاو و جاه‌طلب رزا را روشن کرد.
او بعدها با عبدالعلی منتظمی ازدواج کرد و صاحب دختری به نام بهرخ شد. اما «رزا» نامی بود که برای فعالیت حرفه‌ای‌اش انتخاب کرد؛ نامی که به زمزمه‌ای در آشپزخانه‌های ایرانی تبدیل شد. رزا منتظمی در سال ۱۳۸۸ در سن ۸۷ سالگی فوت شد اما کتابش و یادش همچنان زنده است.
جرقه عشق به آشپزی در پنج سالگی
داستان آشپزی رزا از پنج سالگی آغاز شد. یک روز، در آشپزخانه کوچک خانه‌شان، با دست‌های کوچکش غذایی پخت و پدرش با لذت آن را چشید. «فاطمه جان، این غذا انگار جادو داره!» این تعریف ساده، قلبی را روشن کرد و رویای آشپزی را در وجودش کاشت.
سال‌ها بعد، از ۱۳۳۷، رزا در تهران کلاس‌های آشپزی و شیرینی‌پزی برپا کرد. در اتاقی پر از عطر وانیل و زعفران، زنان خانه‌دار و نوعروسان دورش جمع می‌شدند، دفترچه به دست، تا رازهای آشپزی را از او بیاموزند.
رزا به آن‌ها یاد داد که با مواد اولیه ساده می‌توان غذاهایی خلق کرد که نه‌تنها شکم را سیر، بلکه قلب‌ها را گرم کند. این کلاس‌ها، بستری شدند برای آزمودن دستورهایی که بعدها در کتاب «هنر آشپزی» جاودانه شدند.
کتاب هنر آشپزی: انقلابی در آشپزخانه‌های ایرانی
رزا در مقدمه کتابش، که برخی می‌گویند در ۱۳۴۳ و برخی دیگر معتقدند در ۱۳۴۷ منتشر شده است، نوشت: «می‌خواستم هر خانواده ایرانی، حتی با کمترین تجربه، بتواند غذاهایی لذیذ بپزد و از مواد اولیه گران‌قیمت به‌درستی استفاده کند.»
این کلمات، قلب ماموریت او بودند. او در کلاس‌هایش دیده بود که زنان با اشتیاق به دنبال یادگیری‌اند، اما منبعی ساده و کاربردی ندارند. پس قلم به دست گرفت و دو سال تمام، دستور پخت‌ها را با دقت نوشت، آزمود، و اصلاح کرد. نتیجه، کتاب «هنر آشپزی» بود که با ۶۰۰ دستور غذایی در سال ۱۳۴۳ منتشر شد و به سرعت به مرجعی برای آشپزی خانگی ایرانی تبدیل شد.
چرا کتاب هنر آشپزی رزا منتظمی خاص است؟
تصور کنید کتابی روی پیشخوان آشپزخانه، با صفحاتی که از بس ورق خورده‌اند، گوشه‌هایشان تا شده‌اند. «هنر آشپزی» رزا منتظمی چیزی فراتر از مجموعه‌ای از دستور پخت است. با نثری ساده و دقیق، از پلو و خورشت تا سالاد و دسر، همه چیز را دسته‌بندی کرد؛ روشی که بعدها الگوی کتاب‌های آشپزی دیگر شد.
رزا نه‌تنها غذاهای ایرانی مانند قورمه‌سبزی و فسنجان را با جزئیات آموزش داد، بلکه دریچه‌ای به دنیای غذاهای فرنگی گشود؛ از لازانیای ایتالیایی تا ژله‌های رنگارنگ. او حتی به چیدمان میز، از صبحانه ساده تا شام‌های رسمی، توجه داشت و به خوانندگانش آموخت چگونه میزبانانی بی‌نقص باشند.
یک میلیون نسخه، پنجاه چاپ: محبوبیت بی‌مانند کتاب رزا
از ۱۳۴۳ تا مرگ رزا در ۱۳۸۸، «هنر آشپزی» بیش از ۵۰ بار تجدید چاپ شد و حدود یک میلیون نسخه فروخت. چاپ چهل‌ویکم، در دو جلد با بیش از ۱۷۰۰ دستور غذایی، به گنجینه‌ای در خانه‌های طبقه متوسط ایرانی تبدیل شد.
در دوران جنگ ایران و عراق، وقتی کاغذ کمیاب بود، این کتاب با «دفترچه بسیج اقتصادی» فروخته می‌شد تا از بازار سیاه در امان بماند. هدیه‌ای محبوب برای نوعروسان، نمادی از آغاز زندگی مشترک، و همراهی همیشگی در آشپزخانه‌های ایرانی.
رزا منتظمی، معلم نسل‌ها
کلاس‌های رزا در تهران، از ۱۳۳۷، چیزی بیش از آموزش آشپزی بودند. در خانه‌ای ساده در خیابان بهار شیراز، زنان و نوعروسان دور او جمع می‌شدند و با اعتمادبه‌نفس غذاهایی می‌پختند که پیش از آن جرئت امتحانش را نداشتند.
داستان نوعروسی که با دستور قورمه‌سبزی رزا، اولین مهمانی خانوادگی‌اش را برگزار کرد، بخشی از نوستالژی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ است. حتی پس از انقلاب، وقتی کلاس‌هایش متوقف شد، کتابش راه او را ادامه داد و به زنان ایرانی آموخت که آشپزی، هنری است که می‌تواند اعتمادبه‌نفس بیاورد.
کتاب هنر آشپزی، میراثی در قفسه‌های آشپزخانه
کتاب «هنر آشپزی» فراتر از دستور پخت، بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان شد. در دهه‌های ۵۰ و ۶۰، داشتن این کتاب در خانه نشانه‌ای از عشق به آشپزی و پذیرایی بود.
هنوز هم بسیاری نسخه‌های قدیمی کتاب را، با یادداشت‌های دست‌نویس مادربزرگ‌ها، مثل گنجی نگه می‌دارند. یکی از کاربران اینستاگرام نوشته: «کتاب رزا رنگ و بویی به دهه شصت ما داد که هیچ‌چیز دیگری نمی‌توانست.» این کتاب، نه‌فقط دستور غذا، بلکه حس نوستالژی و پیوند با گذشته را منتقل می‌کند.
موانع و پشتکار: چگونه رزا منتظمی مسیر خود را ساخت
در جامعه‌ای سنتی و مردسالار، رزا مسیری دشوار پیمود. در دهه‌های ۳۰ و ۴۰، کمتر زنی می‌توانست حرفه‌ای مستقل بسازد، اما او با حمایت پدرش و پشتکار خودش، این دیوارها را شکست.
کلاس‌هایش در تهران، با چالش‌هایی مثل کمبود مواد اولیه یا مقاومت‌های فرهنگی همراه بود، اما رزا با صبر و دقت ادامه داد. یکی از شاگردانش تعریف می‌کرد: «رزا حتی در روزهای سخت، با لبخند به ما یاد می‌داد که یک خورشت ساده می‌تواند معجزه کند.»
از طرف دیگر رزا منتظمی، زنی مستقل و سخت‌کوش، نه‌تنها در آشپزی بلکه در عرصه نشر و کتاب‌فروشی هم شخصیتی برجسته بوده است. قاسم هاشمی‌نژاد، عرفان‌پژوه ایرانی و از مهمانان جلسات دوشنبه‌های رزا، در یادداشتی او را «چغری» توصیف می‌کند؛ زنی با حریم و وقار که از تربیتی اشرافی برخوردار بود و اهل بگو و بخند نبود.
در فضای مردسالار دهه‌های ۵۰ و ۶۰ ایران، فعالیت در صنعت نشر برای زنی چون رزا چالش‌برانگیز بود.
هاشمی‌نژاد می‌نویسد که برخی کتاب‌فروشان، از سر بی‌احتیاطی، او را «رضا» صدا می‌زدند؛ نشانه‌ای از دشواری‌های حضور زنی کارآفرین در آن دوران.
تاثیر کتاب هنر آشپزی از آشپزخانه سنتی تا اینستاگرام
تأثیر رزا منتظمی به دهه‌های گذشته محدود نشد. سرآشپزهای امروزی، چه در رستوران‌ها و چه در گروه‌های تلگرام و اینستاگرام، هنوز از دستورهای او الهام می‌گیرند. معرفی غذاهایی مثل لازانیا و ژله، آشپزی ایرانی را جهانی کرد.
کاربران امروزی دستورهای رزا را با نیازهای مدرن، مانند فر برقی یا رژیم‌های کم‌کالری، تطبیق می‌دهند. هنوز هم در گوگل، عباراتی مثل «طرز تهیه قورمه‌سبزی به سبک رزا منتظمی» جستجو می‌شود، گواهی بر جاودانگی کار او.
خاطرات سفره‌های ایرانی: روایت‌هایی از خوانندگان رزا
کتاب رزا منتظمی برای بسیاری از ایرانیان، بیش از یک کتاب آشپزی، یک گنجینه نوستالژیک است. داستان‌هایی از مادران و مادربزرگ‌هایی که با این کتاب غذاهای خانوادگی را پختند، در بسیاری از خانواده‌ها نقل می‌شود.
یکی از کاربران اینستاگرام نوشته است: «اولین قورمه‌سبزی زندگی‌ام را با کتاب رزا پختم و هنوز طعمش یادم هست.» دیگری می‌گوید: «کتاب رزا در خانه ما مثل یک ارث خانوادگی است، پر از یادداشت‌های مادرم.» این روایت‌ها نشان می‌دهد که کتاب او نه‌تنها دستور پخت، بلکه بخشی از خاطرات جمعی ایرانیان را شکل داده است.
آشپزی رزا از نگاه تغذیه مدرن
با توجه به تغییرات در سبک زندگی و توجه به رژیم‌های غذایی سالم‌تر، دستورهای رزا منتظمی می‌توانند با نیازهای امروزی تطبیق داده شوند. برای مثال، بسیاری از دستورهای او که با روغن فراوان یا مواد پرکالری تهیه می‌شدند، می‌توانند با جایگزینی مواد اولیه سالم‌تر، مانند روغن زیتون یا کاهش شکر، به‌روزرسانی شوند.
با این حال، دستورهای سنتی او، مانند خورشت فسنجان یا آش رشته، همچنان از نظر تغذیه‌ای متعادل هستند، به‌ویژه اگر با مواد تازه و باکیفیت تهیه شوند. این بخش از کار رزا نشان می‌دهد که چگونه دستورهای او می‌توانند حتی در رژیم‌های مدرن مانند گیاه‌خواری (با حذف گوشت در برخی غذاها) همچنان کاربردی باشند.
رزا، معلم و دوست: رابطه‌ای فراتر از کلاس
رزا منتظمی نه‌تنها یک معلم، بلکه برای بسیاری از شاگردانش یک دوست و الهام‌بخش بود. شاگردانش او را به‌عنوان زنی مهربان اما دقیق توصیف می‌کنند که با صبر به سوالاتشان پاسخ می‌داد و گاهی حتی نکات زندگی را با آن‌ها به اشتراک می‌گذاشت.
داستان‌هایی از خانه ساده‌اش در خیابان بهار شیراز، جایی که شاگردانش برای کلاس یا مشاوره به او مراجعه می‌کردند، نشان‌دهنده رابطه نزدیک او با مخاطبانش است. حتی پس از انقلاب، زمانی که کلاس‌هایش متوقف شد، او همچنان از طریق کتابش و تماس‌های تلفنی با شاگردانش در ارتباط بود.
رزا در برابر دیگران: جایگاه او در دنیای آشپزی
در مقایسه با نویسندگان دیگر کتاب‌های آشپزی در ایران، مانند نجف دریابندری (نویسنده کتاب مستطاب آشپزی) یا سمیرا جنت‌دوست، رزا منتظمی به دلیل سادگی و جامعیت کتابش جایگاه ویژه‌ای دارد.
برخلاف دریابندری که نثری ادبی و فرهنگی دارد، رزا بر کاربردی بودن تمرکز کرد و مخاطب عام را هدف قرار داد. در سطح جهانی، او را می‌توان با جولیا چایلد (Julia Carolyn Child)، آشپز معروف آمریکایی، مقایسه کرد که مانند رزا، آشپزی را به خانه‌های مردم آورد.
اما آنچه رزا را متمایز می‌کند، توانایی او در تلفیق فرهنگ ایرانی با غذاهای بین‌المللی و ارائه آن به شکلی بود که هر خانواده ایرانی بتواند از آن استفاده کند.
نقد و بررسی سبک آشپزی رزا منتظمی
رزا منتظمی با زبانی ساده اما دقیق، هنر آشپزی را با آموزش ۱۷۰۰ رسپی یا همان دستور پخت در کنار نکاتی مثل شیوه چیدمان میز غذا و غیره برای عموم مردم قابل دسترس کرد. او بدون پیچیدگی‌های رایج، دستورهای غذایی را گام‌به‌گام و با جزئیات عملی آموزش داد؛ ویژگی‌ای که کتابش را به مرجعی ماندگار برای یادگیری اصولی آشپزی ایرانی تبدیل کرده است.
سادگی و دقت در آموزش
رزا منتظمی با نثری روان و ساده، آشپزی را برای همه قابل فهم کرد. او دستورات را با جزئیات دقیق، از مقدار مواد اولیه تا مراحل پخت، توضیح می‌داد. این سادگی باعث شد حتی کسانی که تجربه‌ای در آشپزی نداشتند، بتوانند غذاهای پیچیده‌ای مانند قورمه‌سبزی یا لازانیا بپزند. البته جالب است بدانید که در این کتاب دیگر خبری از کلماتی مثل اندکی، یک پر یا یک نمه نیست و جای آن را گرم و معیارهای اندازه‌گیری گرفته است.
او همچنین به کیفیت مواد اولیه و استفاده بهینه از آن‌ها توجه داشت، چیزی که در زمان کمبودهای اقتصادی دوران جنگ بسیار ارزشمند بود.
مقایسه با منابع مدرن آشپزی
در مقایسه با منابع مدرن مانند ویدئوهای یوتیوب یا اینستاگرام، کتاب رزا منتظمی ممکن است ساده به نظر برسد، اما همین سادگی نقطه قوت آن است.
برخلاف محتواهای امروزی که اغلب بر سرعت و ظاهر تمرکز دارند، رزا به آموزش اصولی و کاربردی اهمیت می‌داد. با این حال، برخی معتقدند که کتاب او در برابر تنوع غذاهای مدرن و رژیم‌های غذایی جدید (مانند گیاه‌خواری یا کتو) کمی قدیمی است. اما همچنان برای غذاهای سنتی ایرانی، هیچ منبعی به جامعیت کتاب او نیست.
کتاب هنر آشپزی میراثی فراتر از دستور پخت و تاثیر رزا منتظمی بر زنان ایرانی
رزا منتظمی تنها دستور غذا ننوشت؛ او نسلی از زنان ایرانی را در مسیر یادگیری، اعتمادبه‌نفس و استقلال همراهی کرد. کتاب «هنر آشپزی» نه‌فقط راهنمایی برای پخت غذا، بلکه نمادی از رشد فردی و فرهنگی زن ایرانی در دوره‌ای پرتلاطم بود.
از خانه‌داری تا توانمندسازی زنان
رزا منتظمی با کتابش، به زنان ایرانی نشان داد که آشپزی می‌تواند فراتر از یک وظیفه روزمره باشد؛ یک هنر و ابزاری برای توانمندسازی.
او به زنان آموخت که با یادگیری مهارت‌های آشپزی و پذیرایی، می‌توانند اعتمادبه‌نفس بیشتری در زندگی خانوادگی و اجتماعی داشته باشند.
این کتاب به نوعروسان کمک کرد تا در نقش‌های سنتی خود بدرخشند و در عین حال، با معرفی غذاهای فرنگی، آن‌ها را به دنیای جدیدی از فرهنگ‌ها دعوت کرد.
حضور رزا منتظمی در رسانه‌ها و گفتگوها
رزا منتظمی به‌ندرت در رسانه‌ها ظاهر می‌شد، اما وقتی صحبت می‌کرد، دقت و وسواسش در کار آشکار بود.
او در گفت‌وگویی نقل کرده که یک‌بار به دلیل اشتباه چاپی کلمه «باقالی» به «یاقالی»، چاپ کتاب را متوقف کرد تا خطا اصلاح شود چون معتقد بود شاید دختری جوان بعد از خواندن کتاب به خیابان برود و اشتباه بگوید یاقالی می‌خواهد.
این دقت، نشان‌دهنده تعهد او به مخاطبانش بود. داستان‌هایی از زندگی ساده‌اش در خانه‌ای در خیابان بهار شیراز، جایی که حتی پس از انقلاب پناهگاهی برای افرادی مانند محمد بهمن‌بیگی بود، در رسانه‌ها روایت شده و به شهرتش افزود.
آیا کتاب هنر آشپزی رزا منتظمی در عصر فمینیسم همچنان کاربردی است؟
تصور کنید نوعروسی در تهران دهه ۶۰، با کتاب رزا در دست، اولین غذای زندگی مشترکش را می‌پزد. حالا، در ۱۴۰۴، زنی جوان در آپارتمانی مدرن، همان دستور قورمه‌سبزی را با روغن زیتون می‌پزد و در اینستاگرام به اشتراک می‌گذارد. اما در دنیایی که فمینیسم نقش‌های جنسیتی را به چالش کشیده، آیا کتاب هنر آشپزی رزا منتظمی هنوز جایگاهی دارد؟
برخی ممکن است بگویند تمرکز کتاب رزا بر آشپزی خانگی، آن را به نقش‌های سنتی زنان گره می‌زند؛ نقدی که از منظر فمینیستی قابل تامل است. اما این تنها بخشی از داستان است. رزا منتظمی، در جامعه‌ای که زنان کمتر دیده می‌شدند، با کلاس‌ها و کتابش به آن‌ها اعتمادبه‌نفس داد. او آشپزی را از یک وظیفه به هنری برای همه تبدیل کرد. یکی از شاگردانش می‌گفت: «رزا به من یاد داد که آشپزخانه می‌تواند جایی برای خلاقیت باشد، نه محدودیت.»
کتاب او، با ۱۷۰۰ دستور پخت، از خورشت‌های ایرانی تا دسرهای فرنگی، هنوز هم برای هر علاقه‌مند به آشپزی، فارغ از جنسیت، منبعی بی‌نظیر است. این کتاب نه‌تنها دستور پخت، بلکه هویت فرهنگی ایران را حفظ کرده و به نسل‌های جدید منتقل می‌کند. در گروه‌های آشپزی امروزی، از تلگرام تا اینستاگرام، کاربران دستورهای رزا را با هشتگ‌هایی مثل #آشپزی_ایرانی به اشتراک می‌گذارند و نشان می‌دهند که هنر او فراتر از زمان و کلیشه‌هاست.
چرا رزا منتظمی هنوز هم الهام‌بخش است؟
رزا منتظمی که در «کتاب ۵۰ زن تاثیرگذار ایرانی، نوشته شده توسط روشی روزبهانی» هم از او یاد شده است، زنی بود که با یک کتاب، فرهنگ آشپزی ایرانی را متحول کرد. او نه‌تنها آشپزی را به خانه‌های ایرانی آورد، بلکه به زنان نشان داد که می‌توانند با مهارت و خلاقیت، نقش‌های خود را بازتعریف کنند.
کتاب «هنر آشپزی» همچنان در خانه‌های ایرانی زنده است، نه فقط به‌عنوان یک راهنمای آشپزی، بلکه به‌عنوان نمادی از پشتکار، دقت، و عشق به فرهنگ. در دنیایی که منابع دیجیتال جای کتاب‌های کاغذی را گرفته‌اند، رزا منتظمی هنوز الهام‌بخش است؛ زنی که با یک قلم و چند دستور پخت، قلب میلیون‌ها ایرانی را فتح کرد.
دعوت می‌کنیم تجربه‌تان با کتاب رزا منتظمی را در بخش نظرات به اشتراک بگذارید. آیا هنوز هم با دستورهای کتاب هنر آشپزی او آشپزی می‌کنید؟
