زیتون ؛ نمادی برای صلح و مقاومت

تصویری از درخت زیتون روی کاشی

مکان: هشتاد کیلومتر دورتر از بیروت، عروس شهرهای خاورمیانه، روستای بِشعلی (Bchaaleh). بیشه‌­زاری سبز با تپه‌­ها و درختان و گیاهان، تن خودش را به آفتاب گرم سپرده است. شانزده درخت زیتون، مثل نگاهبانانی خاموش شش هزار سال است که ریشه­‌هایشان را در خاک اینجا گسترده­‌اند و بیشتر از هر کسی حق آب و گل دارند.

آنها تنومند و پیرند و نظاره­‌گر گذر روزهای این سرزمین. درختان زیتون بشعلی خیلی چیزها را تاب آورده‌­اند، در واقع خیلی خوش­‌شانس بوده­‌اند که ناآرامی‌­ها، جنگ و اختلافات سیاسی داخلی مثل بحران کمبود نان در لبنان و دیگر کشورهای خاورمیانه، بیماری، قحطی، کم­‌آبی و ضربات تبر را از سر گذرانده‌­اند.

مردم آنها را با عنوان «درختان نوح» می‌­شناسند. درختانی که شش هزار سال بعد از سیل عظیمی که جهان را غرق کرد هنوز نفس می‌کشند. در تورات می­‌خوانیم «کبوتر در حالی که برگ زیتون به دهان گرفته بود، شامگاهان به سوی نوح آمد و نوح دانست که آب­‌ها از روی زمین کم شده است». پیروان تورات شاخه زیتون را در این آیه به صلح و آرامش تعبیر کرده‌­اند و اعتقاد بر این است که پس از اتمام سیل بزرگ، شانزده درخت زیتون همچنان بر زمین باقی مانده‌­اند.

 روستای بشعلی در لبنان
تصویر یکی از درختان زیتون نوح در روستای بشعلی در کشور لبنان را نشان می‌دهد.

زیتون در‌ آیین‌های مذهبی

در نظر یهودیان، زیتون علاوه بر نشانه صلح، نماد روشنایی و نور هم هست و در مراسم‌­های مذهبی این قوم، مستقیما حضور دارد. به عنوان مثال، معجزه حنوکا و سوختن روغن زیتون به مدت هشت شبانه‌­روز، سببی برای جشن هشت روزه حنوکاست. حنوکا یادآور یکی از معجزات در تاریخ یهود است. بر پایه این روایت، تنها چراغ باقی مانده در نیایشگاه مکابیون در زمان جنگ با یونانیان، در حالیکه تنها برای یک روز روغن (زیتون) داشته، به مدت هشت روز، روشن می‌ماند.

همچنین در قدیم، هنگام اجرای مراسم شَبّات (داخل شدن به روز شنبه، هفتمین روز آفرینش)، داخل چراغ­‌ها روغن زیتون می­‌سوزاندند و در جشن درختان، برای زیتون دعا کرده و خواستار برکت کشت خود می‌شدند. فلسفه کلی مراسم ایلانوت (جشن درختان)، برکت دادن محصولات درختی و زمینی است و با گفتن براخا (دعا) همگی برای پرثمر شدن درختان در سال آینده دعا می‌کردند.

از جمله میوه‌­هایی که در این جشن روی آن دعا خوانده و مصرف می‌شود، زیتون است. روغن زیتون سوختی است که در شمعدان هفت شاخه یا همان منوره می‌­ریزند و آن را تجلی برکت الهی می­‌دانند. منوره، شمعدان مقدس یهودیان است که در پرستشگاه مقدس اورشلیم استفاده می‌شد. برخی از مفسران یهودی، آن را نماد بوته سوزانی دانسته‌اند که موسی (ع) به واسطه آن با خدا سخن گفته است.

آسیاب قدیمی سنگی
تصویری از یک آسیاب قدیمی سنگی که در اورشلیم برای استخراج روغن زیتون استفاده می‌شد.

شهری در محاصره باغ­‌های زیتون­

در اورشلیم، شهری که منازعات فراوانی بر سر آن در جریان است، با جبل‌الزیتون روبرو می‌­شویم؛ مکانی که مسیح از آنجا به بهشت عروج کرد و به باور پیروان، روزی از همان‌جا برانگیخته خواهد شد (اعمال رسولان ۱: آیه ۱۱). جبل‌الزیتون نام دیگری هم دارد، به آن کوه معبد یا مسح هم گفته می‌­شود و هر دو نام را وامدار درختان زیتون خود است، زیرا مردمان یهودی ساکن شهر از روغن زیتون حاصل از این درختان برای روغن­‌مالی کردن پادشاهان و روحانیون بنی‌­­اسراییل استفاده می­‌کردند.

زیتون در مسیحیت هم نقشی نمادین دارد. گفته می‌شود مسیح یک روز قبل از مصلوب شدن، در باغ جِتسیمانی که پایین همین کوه است و درختان زیتونی با قدمت ۲۰۰۰ سال در آن یافت می­‌شود، دعا کرده و توسط فرشته­‌ای تسلی یافته است. به باور مسیحیان، باغ جتسیمانی، محلی است که عیسی در شبی که یهودا او را به رومی‌­ها تسلیم و به او خیانت کرد، آخرین غذای زمینی موسوم به «شام آخر» را به همراه حواریون صرف کرد.

تاج پیروزی، ثروت و افتخار

زیتون در گذر زمان، نقشی نمادین داشته است؛ گاهی نماد صلح بوده و گاهی نماد مقاومت. دو شاخه زیتون به امید صلح بشر، روی پرچم سازمان ملل متحد نقش بسته است. در خاورمیانه اما زیتون از محصولی استراتژیک در کشاورزی فراتر رفته و راه خود را در خیال شاعرانی چون محمود درویش باز کرده است. اینجا زیتون، نماد مقاومت، مردم و وطن است.

نمایی از باغ جتسمانی
نمایی از باغ جتسمانی با درختان زیتون در اورشلیم، محلی که مسیح برای دعا می‌رفت.

اگر درختان زیتون می‌­دانستند که دستان چه کسانی آنها را کاشت، روغن آنها تبدیل به اشک می­‌شد. محمود درویش

در دین اسلام، و در کتاب قرآن، زیتون شش بار در آیات مختلف، چه به تنهایی، در کنار سایر میوه‌­ها، و بصورت غیرمستقیم اسم آورده شده است. خداوند حتی به آن سوگند خورده و بعد از آن به طور سینا، وادی­‌ای که موسی (ع) با خداوند ملاقات کرد اشاره دارد. امری که از نظر مفسران دینی، قداست مکه و قبله اول مسلمانان (اورشلیم- منطقه‌ای برابر با لبنان، سوریه و فلسطین امروزی) را نشان می­‌دهد:

«به انجیر و زیتون سوگند، سوگند به طور مبارک و سوگند به این شهر ایمن که ما آدمى را در نیکوترین اعتدال بیافریدیم» (سوره تین، آیات ۴-۲). میوه­‌ای که علیرغم نامگذاری علمی به صورت Olea Europaea میوه­‌ای اروپایی نیست، بلکه زادگاه آن در شمال جزیره‌العرب فعلی یا  فنیقیه قدیم بوده و در شرق و غرب جهان پراکنده شده است.

کمی آنسوتر، در اروپای باستان، این یونان بود که زیتون در آن به نمادی جدانشدنی از زندگی بشر تبدیل شد. تاسیس آتن با افسانه‌­ای آمیخته شده که نبرد بین دو خدا، آتنا (الهه حکمت و زیبایی) و پوزیدون (خدای دریا) را روایت می‌­کند. این دو بر سر بدست گرفتن حاکمیت شهر اختلاف داشتند و خدایان المپیا (زئوس) از آنها خواستند برای اثبات شایستگی‌­شان اثری خلق کنند.

هدیه روغن زیتون توسط آتنا الهه یونانی
آتنا الهه یونانی در حال هدیه دادن روغن زیتون به هرکول است.

می‌­گویند خدای دریا با یک ضربه از دل سنگ، اسبی تراشید و آتنا نیزه‌­اش را به سوی درخت زیتونی پرتاب کرد که به محض نشستن بر آن، زیتون بر شاخ و برگش سبز شد. البته در برخی از روایت‌ها، گفته شده که آتنا هم از دل سنگ درخت زیتونی پدید آورد. به این ترتیب خدایان آنقدر خشنود شدند که نام آتن را بر شهر گذاشتند و زیتون نماد پیروزی شد و به بازی­‌های المپیک راه یافت.

به سر گذاشتن تاجی از برگ­‌های در هم بافته زیتون، نشان افتخار، قدرت و جاودانگی بود. این تاج‌­ها را به برندگان رقابت‌­های ورزشی که در المپیا برگزار می‌­شد جایزه می­‌دادند، زیرا درختان وحشی زیتون در المپیا، همان مکان برگزاری بازی­‌ها می‌­روییدند. ورزشکاران در رشته‌های مختلفی مثل کشتی، دو و وزنه­‌برداری رقابت می‌­کردند و گاهی به عنوان نشانه‌­ای از اخلاص، تاج افتخار دریافتی را به خدایان تقدیم می‌­داشتند. تماشاگران نیز بر سر و روی آنها زیتون می­‌پاشیدند. همچنین در جشن­‌ها شاخه­‌های زیتون را برای تزیین استفاده می‌­کردند که نماد ثروت و فراوانی بود. سال ۲۰۰۴ وقتی بازی­‌های المپیک به زادگاه خود یعنی آتن برگشت، یونانی­‌ها رسم اهدای تاج زیتون به برندگان را زنده کردند تا نشانه­‌ای باشد بر ادای دین به گذشته­ خود.

زیتون در روایات مذهبی
طبق روایت‌های مذهبی، کبوتری با شاخه زیتون به منقار، پایان طوفان نوح و صلح را اعلام کرد.

به علاوه، در کشور خودمان، بر نقش برجسته­‌های کاخ آپادانا شاخه‌های زیتون هم دیده می‌شود. در صحنه‌­ای که نمایندگان کشورها و مناطق تابعه شاه هخامنشی در صف به تصور کشیده شده­‌اند، در دستان نمایندگان غرب ایران، شاخه و گل زیتون دیده می­‌شود که از سابقه‌­ای دو هزار ساله زیتون در ایران حکایت می‌کند. همچنین فردوسی در شاهنامه، هنگامی که به پادشاهی خسرو انوشیروان می‌پردازد، از تصمیم او برای توسعه باغ زیتون حرف زده و سرانجام، ناصرخسرو هم شهر ارجان (منطقه شمالی بهبهان) و وجود باغات زیتون را در آن توصیف می‌­کند.

روم باستان نیز، مملو از سرداران و سناتورهایی است که در فیلم‌های کلاسیک هالیوودی، تاج­‌هایی از گیاهان مختلف و از جمله زیتون بر پیشانی دارند تا خود را متمایز کنند. زنان نیز درهمین دوره برای خودآرایی، نشان دادن سلیقه شخصی، طبقه اجتماعی و تزیین، تاج به سر می­‌گذاشتند. به علاوه، از سرداران فاتح جنگ‌ها نیز با تاج زیتون استقبال می‌­شد.

از افسانه‌های مقدس، تا خواص روغن زیتون

زیتون در عصر حاضر همچنان محبوب است. این میوه که در متون و کتاب‌های ادیان نام برده شده و جنبه‌­ای مقدس و محترم برای اجداد مردمان خاورمیانه و مدیترانه داشته است. امروزه این میوه در اکثر نقاط دنیا کشت می­‌شود. به طور کلی ۲۰ نوع زیتون مختلف وجود دارد و محصول مصرفی یا صادراتی اصلی کشورهایی مثل ترکیه، اسپانیا، ایتالیا و یونان به شمار می‌­رود.  

زیتون خواص جادویی برای پوست و مو و جسم دارد. از آن در ساخت لوازم آرایشی، دارو و خوراکی استفاده می‌­کنند. رژیم مدیترانه‌­ای مملو از توصیه به مصرف روغن این گیاه و میوه آن در کنار سبزیجات، غلات، حبوبات و ماهی است تا افراد جوانی و شادابی خود را تا سال‌ها حفظ کنند.

همچنین، درخت زیتون بسیار مقاوم است و گرما و سرما و شرایط آب و هوایی مختلف را به خوبی تاب می‌­آورد، به همین خاطر از گذشته تا امروز مردم آن را مصرف می­‌کردند تا عمر طولانی بدست بیاورند. طبیعت معتدل آن باعث شده تا از محبوبترین عناصر و خوردنی­‌ها در کنار غذای اصلی در آشپزی باشد و در آشپزی فرانسوی و ایتالیایی به عنوان مشخصه این سبک از آشپزی در نظر گرفته شود.

کاربرد زیتون در صنعت زیبایی
روغن زیتون از زمان باستان برای زیبایی پوست و مو کاربرد داشته است.

به علاوه به باور یونانیان، زیتون و باروری ارتباط مستقیمی با هم دارند. در سنت پزشکی یونان، روغن زیتون را داروی غرایز جنسی می‌شناختند. افراد به زوج‌­های تازه ازدواج کرده نان بیضی شکلی می‌دادند که روی آن اولین روغن زیتون سال را ریخته بودند. این روغن، پادزهر عقیمی دانسته می‌شد.

همچنین فرزندان هلن، الهه یونانی، زیر درخت زیتون متولد شده بودند و به زنانی که خواستار فرزند داشتن بودند توصیه می‌­شد در سایه این درختان بخوابند. امروزه نیز علم پزشکی توصیه می­‌کند تا مردان برای افزایش کیفیت اسپرم از زیتون استفاده کنند که تحرک و سلامتی آن را افزایش می­‌دهد و امکان فرزنددار شدن را بالاتر می­‌برد. در زمان باستان مردم همچنین به قدرت باروری سیر و سایر خواص دارویی آن اعتقاد داشتند که افسانه های مختلفی درباره سیر و خواص آن را بوجود آورده بود.

گذشته از اینکه زیتون به طور کلی برای حفظ سلامت قلب و جلوگیری از سرطان مفید است، به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی می‌تواند خطر ابتلا به برخی از بیماری‌های مزمن را کاهش دهد. بهبود سلامت قلبی هم به خاطر اسید اولئیک (Oleic acid) موجود در زیتون تضمین شده است، که سطح کلسترول و فشار خون را پایین می‌آورد. ارتقای سلامت استخوان‌ها از دیگر مزایای مصرف زیتون برای افراد است. بخصوص کسانی که رژیم مدیترانه‌ای دارند یا ساکن کشورهای حوزه مدیترانه هستند، از توده استخوانی و کیفیت استخوان بهتری برخوردارند.

همچنین در قیاس با کشورهای غربی، بر مبنای مطالعات آزمایشگاهی، نرخ سرطان نیز در حوزه مدیترانه پایین‌تر است. احتمالا این مسئله به دلیل وجود آنتی‌اکسیدان‌ها و اسید اولئیک روغن زیتون است که چرخه زندگی سلول‌های سرطانی را در سینه، روده بزرگ و شکم مختل می‌کند.   

دیدگاه ها