برای بسیاری از والدین به‌ویژه در ماه‌های نخست تولد نوزاد، هر نشانه گوارشی مانند گریه‌های شدید، دل‌پیچه یا تغییر در مدفوع می‌تواند نگران‌کننده باشد. یکی از سوالات رایج در این دوران این است که آیا تغذیه مادر، به‌ویژه مصرف لبنیات، می‌تواند باعث نفخ یا حساسیت در نوزاد شود؟
برخی نوزادان پس از شیر خوردن دچار بی‌قراری، باد شکم یا تغییراتی در پوست و مدفوع می‌شوند و این موضوع مادر را نسبت به رژیم غذایی‌اش دچار تردید می‌کند. از آنجایی که شیر مادر از رژیم غذایی او تاثیر می‌گیرد، این نگرانی قابل درک است.
در این مقاله، نقش لبنیات در بروز علائم گوارشی و حساسیت در نوزادان را بررسی می‌کنیم. همچنین راهکارهایی برای کاهش علائم گوارشی در نوزاد، مانند درمان نفخ معده در کودکان و آشنایی با نشانه‌های هشداردهنده ارائه می‌دهیم. هدف این است که والدین با آرامش و آگاهی بیشتری نوزاد خود را تغذیه کنند.
سیستم گوارش نوزاد و حساسیت‌های احتمالی
دستگاه گوارش نوزاد در ماه‌های ابتدایی تولد بسیار نابالغ است و زمان می‌برد تا عملکرد کامل و هماهنگ پیدا کند. همین ناپختگی گوارشی باعث می‌شود نوزادان نسبت به برخی ترکیبات غذایی حساس‌تر باشند، حتی اگر این ترکیبات از طریق شیر مادر وارد بدن آن‌ها شوند.
حساسیت غذایی، به واکنش ایمنی بدن نسبت به پروتئین‌های خاص گفته می‌شود که ممکن است از طریق شیر مادر به نوزاد منتقل شوند. یکی از شایع‌ترین حساسیت‌های غذایی در نوزادان، واکنش به پروتئین شیر گاو است. این واکنش می‌تواند خود را به شکل علائم پوستی، گوارشی یا حتی تنفسی نشان دهد.
در مقابل، برخی نوزادان دچار عدم تحمل لاکتوز هستند که به دلیل کمبود آنزیم لاکتاز در بدن رخ می‌دهد. هر چند این مشکل در نوزادان بسیار نادر است، اما در موارد خاص ممکن است پس از عفونت روده‌ای یا به صورت موقت بروز کند.
نکته مهم در این میان، تشخیص تفاوت بین «واکنش طبیعی بدن نوزاد» در روند رشد گوارشی و «نشانه‌های واقعی حساسیت یا مشکل تغذیه‌ای» است. برای تشخیص دقیق، همیشه باید نشانه‌ها توسط پزشک بررسی شوند.
مصرف لبنیات مادر و تاثیر آن بر نفخ یا حساسیت در نوزاد
بسیاری از مادران شیرده نگرانند که خوردن شیر، ماست، پنیر یا سایر لبنیات ممکن است باعث نفخ معده یا حساسیت در نوزاد آن‌ها شود. این نگرانی بی‌دلیل نیست، زیرا برخی نوزادان به پروتئین‌های موجود در شیر گاو که از طریق شیر مادر منتقل می‌شود واکنش نشان می‌دهند. در این بخش، به نقش لبنیات در بروز مشکلات گوارشی یا حساسیت در نوزادان می‌پردازیم:
۱. حساسیت به پروتئین شیر گاو
این نوع حساسیت، بیشتر از آنکه مربوط به لاکتوز (قند شیر) باشد، واکنش ایمنی بدن به پروتئین شیر گاو است که می‌تواند علائم زیر را در نوزاد ایجاد کند:
- گریه شدید و مکرر به‌ویژه بعد از شیر خوردن
- بثورات پوستی یا کهیر
- مدفوع مخاطی یا خونی
- استفراغ یا برگشت شیر
- بی‌قراری و اختلال خواب
در صورت مشاهده این علائم، پزشک ممکن است توصیه کند مادر برای چند هفته لبنیات را از رژیم غذایی حذف کند و سپس آن را مجدد تحت نظر وارد کند تا واکنش نوزاد بررسی شود.
۲. نفخ و باد شکم ناشی از عدم تحمل یا گوارش ناقص
گاهی نوزادانی که به لبنیات حساسیت ندارند هم پس از شیر خوردن دچار نفخ می‌شوند. این موضوع بیشتر به دلیل موارد زیر اتفاق می‌افتد:
- ناپختگی سیستم گوارشی نوزاد
- هوای بلعیده شده هنگام مکیدن
- مصرف زیاد غذاهای نفاخ توسط مادر (نه فقط لبنیات، بلکه حبوبات، کلم، پیاز و…)
- فعالیت کم نوزاد و خوابیدن زیاد در یک حالت
اگرچه این وضعیت می‌تواند برای نوزاد ناراحت‌کننده باشد، اما در اکثر موارد خطرناک نیست و با رشد نوزاد کاهش پیدا می‌کند.
۳. چه زمانی لبنیات را حذف کنیم؟
اگر پزشک به حساسیت نوزاد نسبت به لبنیات مشکوک باشد، ممکن است مادر را به حذف کامل محصولات لبنی برای مدتی محدود توصیه کند. در این حالت، مادر باید منابع جایگزین کلسیم و ویتامین D را در رژیم خود لحاظ کند تا کیفیت شیر مادر تحت تاثیر قرار نگیرد.
فرق نفخ معمول با حساسیت غذایی در نوزادان
تشخیص اینکه یک نوزاد دچار نفخ طبیعی است یا با حساسیت غذایی مواجه شده، برای بسیاری از والدین و حتی پزشکان در ماه‌های اول تولد چالش‌برانگیز است. بااین‌حال، تفاوت‌هایی میان این دو وضعیت وجود دارد که می‌تواند به والدین کمک کند تا تصمیم‌گیری بهتری داشته باشند. مطلب شیر گرم قبل از خواب کودک را در کتاب کاله بخوانید.
در این بخش، تفاوت‌های مهم این دو حالت را بررسی می‌کنیم:
| علت | نشانه | مدت زمان | |
| نفخ معمول در نوزادان | ▪️ بلعیدن هوا هنگام شیر خوردن ▪️ شیر خوردن سریع یا زیاد ▪️ سیستم گوارشی نابالغ ▪️ گاز طبیعی ناشی از هضم شیر | ▪️ شکم کمی متورم اما نرم ▪️ صداهای گوارشی در شکم شنیده می‌شود ▪️ دفع گاز باعث آرام‌تر شدن نوزاد می‌شود؛ معمولاً بعد از آروغ زدن یا دفع گاز آرام می‌گیرد. ▪️ نوزاد در زمان خاصی از روز (مثلا شب‌ها) بی‌قرار می‌شود؛ گریه‌ها معمولاً کوتاه‌مدت و قابل تسکین‌اند. ▪️ افزایش یا کاهش دفعات مدفوع در روزهای اول تولد (زرد خردلی در شیر مادر، سبز مایل به قهوه‌ای در شیر خشک). ▪️ وزن‌گیری طبیعی | اغلب از هفته دوم تا سوم زندگی شروع می‌شود و تا ۳ یا ۴ ماهگی کاهش می‌یابد. |
| نفخ ناشی از حساسیت غذایی | ▪️ حساسیت یا عدم تحمل نسبت به پروتئین شیر گاو (در شیر خشک یا از طریق شیر مادر) ▪️ گاهی به گلوتن، سویا یا دیگر ترکیبات در رژیم مادر نیز حساسیت وجود دارد. | ▪️ بروز کهیر یا بثورات پوستی هم‌زمان با نفخ ▪️ تغییر شکل مدفوع به‌صورت مخاطی یا خونی ▪️ استفراغ‌های شدید یا مکرر ▪️ تأثیر بر رشد و وزن‌گیری نوزاد ▪️ بی‌قراری مداوم حتی پس از خواب یا تغذیه ▪️ عدم وزن‌گیری مناسب | علائم تا زمانی که ماده حساسیت‌زا در تغذیه وجود دارد ادامه دارد و با حذف آن به مرور (در ۱ تا ۲ هفته) فروکش می‌کند. |
نکته کاربردی
برای تشخیص دقیق توصیه می‌شود والدین یک دفترچه ثبت علائم نوزاد تهیه کنند. در این دفترچه، زمان شیر خوردن، علائم بعد از تغذیه، نوع مدفوع و خلق‌وخوی نوزاد را یادداشت کنند تا الگوی مشخصی از وضعیت گوارشی نوزاد به دست آید.
روش‌های کاهش نفخ در نوزادان شیرده
اگر نوزاد دچار نفخ یا حساسیت در نوزاد پس از تغذیه با شیر مادر یا شیر خشک شود، والدین معمولا به‌دنبال راه‌هایی برای کاهش این ناراحتی هستند. خبر خوب این است که راهکارهای ساده‌ای برای کاهش نفخ نوزادان وجود دارد که با تغییر سبک تغذیه یا مراقبت روزمره می‌توان آن را کنترل کرد.
در این بخش، مهم‌ترین روش‌های کاهش نفخ نوزادان را مرور می‌کنیم:
۱. اصلاح رژیم غذایی مادر
برای نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، برخی مواد غذایی در رژیم غذایی مادر ممکن است باعث نفخ نوزاد شوند. مهم‌ترین آن‌ها:
- محصولات لبنی (شیر، پنیر، ماست)
- غذاهای نفاخ مثل کلم، نخود، عدس
- شکلات و غذاهای حاوی کافئین
- غذاهای بسیار پرادویه یا چرب
مادر می‌تواند به‌صورت مرحله‌ای، هرکدام از این مواد را حذف کرده و اثر آن را روی نوزاد بررسی کند.
۲. گرفتن باد شکم بعد از هر وعده شیر
یکی از ساده‌ترین راه‌های پیشگیری از نفخ نوزاد، آروغ‌گیری درست بعد از شیردهی است. حتی اگر نوزاد در حال خواب رفتن باشد، باید با آروغ‌گیری از تجمع هوا در معده‌اش جلوگیری کرد. چند روش رایج:
- نگه داشتن نوزاد به حالت ایستاده روی شانه
- نشاندن نوزاد روی پا و ضربات آهسته به پشت
- خواباندن به صورت شکم روی زانوی مادر و نوازش پشت
۳. بررسی نوع شیر خشک
اگر نوزاد با شیر خشک تغذیه می‌شود و علائم نفخ یا حساسیت دارد، ممکن است نسبت به برخی ترکیبات شیر خشک، از جمله پروتئین گاوی یا لاکتوز، واکنش نشان دهد. در این صورت:
- شیر خشک بدون لاکتوز یا با پروتئین‌های هیدرولیزشده پیشنهاد می‌شود.
- باید همیشه با مشورت پزشک نوع شیر تغییر داده شود.
۴. استفاده از قطره‌های ضدنفخ
برخی نوزادان با مصرف قطره‌های ضدنفخ مانند سایمتیکون تسکین می‌یابند. این قطره‌ها باعث تجزیه حباب‌های گازی در معده می‌شوند و برای نوزادانی که به‌طور مکرر نفخ دارند، موثر هستند. هرچند این راهکار باید فقط با توصیه پزشک اجرا شود.
۵. افزایش زمان تماس پوست به پوست
برقراری تماس پوست به پوست با مادر یا پدر، به نوزاد کمک می‌کند تا آرام‌تر شود و حرکات گوارشی‌اش بهتر انجام شود. این روش به‌ویژه در نوزادان تازه‌متولد‌شده، تاثیر بالایی در کاهش نفخ دارد.
با آگاهی، نفخ نوزاد قابل کنترل است
در نهایت، اگرچه نفخ یا حساسیت در نوزاد می‌تواند نگرانی زیادی برای والدین ایجاد کند، اما شناخت دقیق علائم و علل آن، گام نخست در مدیریت صحیح است. با بررسی تغذیه مادر، شیوه شیر دادن، و توجه به واکنش‌های کودک، می‌توان راهی مناسب برای کاهش علائم پیدا کرد.
در صورت تداوم یا شدت علائم، مراجعه به پزشک اطفال توصیه می‌شود تا نوزاد تحت ارزیابی دقیق‌تری قرار گیرد و از هرگونه حساسیت یا اختلال گوارشی جدی جلوگیری شود.
سوالات متداول درباره لبنیات و نفخ نوزادان
در بعضی نوزادان، بله. پروتئین شیر گاو که مادر مصرف می‌کند می‌تواند از طریق شیر مادر وارد بدن نوزاد شود و دستگاه گوارش حساس او را تحریک کند. اگر علائم بلافاصله پس از شیر خوردن بروز کند، حذف لبنیات از رژیم مادر می‌تواند موثر باشد.
نفخ معمولی در نوزاد اغلب به‌صورت گریه، شکم متورم و دفع گاز دیده می‌شود و معمولا پس از چند هفته خود به‌خود کاهش پیدا می‌کند. اما حساسیت غذایی می‌تواند با علائم شدیدتر مثل اسهال، کهیر، یا استفراغ همراه باشد و نیاز به بررسی فوری پزشکی دارد.
شکل طبیعی شکم نوزاد باید نرم، بدون تورم و با قوس طبیعی باشد. در صورتی‌که شکم سفت، متورم یا دائما در حال بیرون‌زدگی باشد، باید بررسی پزشکی صورت گیرد.
علت باد شکم زیاد در کودکان معمولا بلعیدن هوا هنگام غذا خوردن، مصرف غذاهای نفاخ یا عدم تحمل بعضی مواد غذایی است. گاهی مصرف لبنیات نیز نقش دارد، به‌ویژه اگر کودک دچار عدم تحمل لاکتوز باشد.
درمان نفخ معده در کودکان بسته به علت آن متفاوت است. اصلاح رژیم غذایی، استفاده از قطره‌های ضد نفخ، تقویت حرکات شکم با ماساژ و در موارد خاص تغییر شیر خشک، جزو روش‌های رایج هستند.
