جشن چهلم نوروز که با نام «چلمو» نیز شناخته می‌شود، یکی از آیین‌های کمتر شناخته‌شده ولی ریشه‌دار در فرهنگ بومی و آداب مهمان نوازی ایران است. این جشن چهل روز پس از نوروز، یعنی در دهم اردیبهشت برگزار می‌شود و نمادی از آغاز گرمای زمین، فصل کشاورزی، و دعا برای برکت و سلامتی است. در این روز، خانواده‌ها به گردهمایی می‌پردازند، موسیقی محلی پخش می‌شود و غذای نمادین این آیین یعنی «آش شیر» پخته می‌شود. در این مقاله به معرفی جشن چهلم نوروز، پیشینه آن، آداب و رسوم و در نهایت طرز تهیه آش شیر می‌پردازیم.
جشن چهلم نوروز چیست؟
جشن چهلم نوروز یا چلمو، مراسمی است که در بسیاری از مناطق غربی ایران، به‌ویژه در استان‌هایی مانند کردستان، کرمانشاه، ایلام و حتی مناطقی از لرستان برگزار می‌شود. این آیین در روز چهلم سال نو شمسی، یعنی دهم اردیبهشت که به آن آبان روز هم می‌گویند، انجام می‌گیرد و مفهومی نمادین دارد:
عبور از مرحله آغازین سال به سوی پایداری و برکت.
واژه‌ی «چلمو یا چهلمو» از ترکیب «چل» به‌معنای چهل و پسوند «مو» در زبان‌های محلی گرفته شده است که اشاره به «روز چهلم» دارد. این جشن در عین سادگی، سرشار از معناست و ارتباطی عمیق با طبیعت، زمین و چرخه زندگی دارد.
ریشه‌های تاریخی جشن چهلم نوروز
جشن چهلم نوروز یا چلمو ریشه‌های تاریخی عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد. این جشن به‌احتمال زیاد از آیین‌های کشاورزی ایران باستان سرچشمه گرفته است، جایی که مردم به تغییرات طبیعت و آغاز فصل جدید توجه می‌کردند. عدد چهل در فرهنگ ایرانی نماد تکامل، بلوغ و دوره‌ای خاص است و در بسیاری از مراسم دینی و فرهنگی ایرانی اهمیت زیادی دارد. این جشن به نوعی آغاز فصل جدید کشاورزی و گذر از سرمای زمستان به گرمای تابستان را جشن می‌گیرد. علاوه بر این، جشن چهلم نوروز ممکن است ریشه‌های زرتشتی داشته باشد که در آن زمان، آتش و خورشید نماد زندگی و رشد محسوب می‌شدند.
آداب و رسوم جشن چلمو در مناطق مختلف
در جشن چهلم نوروز، مردم محلی مراسم خاصی برگزار می‌کنند که در عین تنوع، اصول مشترکی دارد:
- گردهمایی خانوادگی: اعضای خانواده‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی، در فضای باز یا در خانه‌های بزرگ گرد هم می‌آیند. این تجمع فرصتی است برای تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی.
- پخت غذای دسته‌جمعی: غذای اصلی این روز، آش شیر است. زنان خانواده با همکاری یکدیگر به آماده‌سازی آن می‌پردازند.
- اجرای موسیقی و آواز محلی: برخی از گروه‌های محلی با دف‌نوازی و خواندن اشعار فولکلور، فضای جشن را پر شورتر می‌کنند.
- دعا برای زمین و برکت: یکی از جنبه‌های نمادین این آیین، دعا برای پرمحصول بودن زمین و سلامت دام‌هاست. افراد مسن‌تر یا بزرگان خانواده دعای برکت می‌خوانند.
- فال‌گیری و سفره دختر شاه پریان: وقتی آفتاب کم‌کم غروب می‌کرد و نور طلایی آن روی دشت‌ها پهن می‌شد، اهالی دِه گرد هم می‌آمدند؛ زن و مرد، جوان و پیر. حلقه‌ای می‌زدند و نغمه‌ای دسته‌جمعی می‌خواندند. در دل این مراسم، دختری نوجوان با دستانی لرزان اما مشتاق، از میان ظرفی که در وسط جمع گذاشته بودند، شیئی بیرون می‌کشید. هر شیء با شعری همراه می‌شد؛ شعری که راز نیت هرکس را فاش می‌کرد و همچون فال، پرده از آینده برمی‌داشت.
- پهن کردن سفره‌ای باشکوه از خوراک: این سفره را با نیت دختر شاه پریان می‌گستردند؛ نمادی از پاکی، امید و برکت. درون سفره، خوراک‌هایی رنگارنگ می‌درخشید: مرغ برشته با ادویه‌های محلی، نان داغ، نمک، سبزی‌های تازه، میوه‌های بهاری، تنقلاتی چون برگه و نقل و البته، کاسه‌هایی از شیر یا دوغ. زنان نغمه‌سرایی می‌کردند، جوان‌ترها با دف و نی نوای شادی می‌نواختند و سفره، نماد آرزوهای برآورده نشده‌ای می‌شد که با خوراک و نغمه، جان می‌گرفتند.
آش شیر؛ غذای سنتی جشن چهلم نوروز
آغاز اردیبهشت برای عشایر و دامداران، فقط شروع فصل تازه‌ای از کوچ نبود؛ آغاز چهل روز برکت بود. از نوروز تا چهلم، شیر اولین دوش‌ها را میان مردم تقسیم می‌کردند؛ بی‌منت و بی‌چشم‌داشت. باورشان این بود که نخستین شیر سال، باید طعم مهر بگیرد تا سالی سرشار از نعمت پیش رو باشد.
روز چهلم که می‌رسید، دامنه‌های کوه شاه پر می‌شد از زندگی. جشن «آش شیر» برپا می‌شد. مردان، حبوبات و دیگ‌های مسی را بر پشت الاغ‌ها می‌گذاشتند و زن‌ها رشته‌ی آشی که در همان دشت درست می‌شد را با سبزی و شیر تازه در هم می‌آمیختند. عطر آش، در هوای اردیبهشت می‌پیچید و طعم آن، یادآور همبستگی بود.
آش شیر یکی از غذاهای ویژه جشن چهلم نوروز است که در بسیاری از خانواده‌های ایرانی پخته می‌شود. این آش خوشمزه ترکیبی از گندم پوست‌کنده، حبوبات مختلف، سبزیجات و شیر است و به‌عنوان نمادی از برکت، شروع فصل جدید و همدلی میان اعضای خانواده شناخته می‌شود.
آش شیر از انواع آش محلی به‌طور خاص در روز چلمو که در آن جشن کشاورزی و کشاورزان برگزار می‌شود، مورد توجه قرار می‌گیرد. این غذا علاوه بر طعم دلپذیر خود، سمبلی از سلامتی، رشد و امید به آینده است که در هر لقمه آن عشق به سنت‌های ایرانی نهفته است.
دیگر خوراک‌های جشن چهلم نوروز
در کنار آش شیر، دیگر خوراکی‌ها هم سهم خود را داشتند: آش رشته‌ای که با داغی پیاز و نعنا زینت می‌یافت، میوه‌هایی چون سیب و توت‌فرنگی، آجیل و شیرینی‌های محلی. این خوراکی‌ها، صرفا غذا نبودند؛ روایت‌هایی از خاک، دام، دسترنج، و مهربانی بودند.
طرز تهیه آش شیر سنتی در چلمو
اگر شما هم علاقه‌مند هستید که بخشی از جشن چهلم نوروز را تجربه کنید، آش شیر را در خانه تهیه کنید. در ادامه دستور سنتی این غذا را توضیح می‌دهیم.
| گندم پوست‌کنده | ۲ پیمانه |
| برنج نیم‌دانه | ۱ پیمانه |
| نخود | ۱ پیمانه |
| لوبیا چیتی | ۱ پیمانه |
| عدس | نصف پیمانه |
| شیر تازه | ۲ لیتر |
| سبزی آش (تره، جعفری، اسفناج) | ۳۰۰ گرم |
| نمک | به میزان لازم |
| کره یا روغن حیوانی | ۲ قاشق غذاخوری |
مراحل پخت آش شیر سنتی
برای پخت آش شیر، ابتدا حبوبات مختلف مانند نخود، لوبیا و عدس را از شب قبل خیس کرده و نیم‌پز می‌کنید سپس گندم پوست‌کنده و برنج را در یک قابلمه با مقدار کمی آب می‌پزید تا نرم شوند.
بعد از پخت، شیر تازه را به مواد اضافه کرده و با حرارت ملایم اجازه می‌دهید تا شیر به‌خوبی با گندم و برنج ترکیب شود. سپس حبوبات پخته‌شده را به قابلمه اضافه کرده و هم می‌زنید.
در انتها، سبزی‌های تازه مانند تره، جعفری و اسفناج را به آش می‌افزایید. آش شیر باید مدت زمان زیادی روی حرارت ملایم بماند تا طعم آن به بهترین حالت ممکن برسد.
جشن چهلم نوروز در کدام مناطق ایران برگزار می‌شود؟
جشن چهلم نوروز یا چلمو در چندین منطقه از ایران برگزار می‌شود، به ویژه در مناطق غربی و جنوبی کشور. این جشن به‌ویژه در استان‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان و برخی مناطق چهارمحال و بختیاری و خوزستان رایج است. در این مناطق، جشن چهلم نوروز به‌عنوان یک آیین کشاورزی و فرهنگی برگزار می‌شود که نمادی از آغاز فصل جدید، رشد طبیعت و برکت است. همچنین، در برخی مناطق کوهستانی شمال‌غربی ایران هم این جشن به‌عنوان یک مراسم خانوادگی و محلی با سنت‌ها و آداب خاص خود برگزار می‌شود.
آیین تندرستی در دامنه‌های کرمان
در مناطق مرکزی ایران، به‌ویژه کرمان، جشن چهلم نوروز که آن را «تندرستون» می‌نامند، آیینی‌ست آمیخته با خوراک و طبیعت. از غروب نهم اردیبهشت، خانواده‌ها با سبدهایی پر از میوه، آجیل، شیرینی و دیگ‌های آش، رهسپار دشت و کوه می‌شوند. شمعی روشن می‌کنند، دعا می‌خوانند و برای خود و عزیزان‌شان آرزوی تندرستی می‌کنند.
بانوان با رسم زیبای «زاغ سوختن» فال می‌گیرند و با لبخند به آینده چشم می‌دوزند. کودکان در میان سبزه‌ها بازی می‌کنند و پدران برای‌شان بادبادک می‌سازند. آش شیر، میوه‌های فصل، و نقل و نبات‌های خانگی، میان جمع تقسیم می‌شود و همه، دور سفره‌ای از مهر و خوراک می‌نشینند. تندرستون نه‌تنها جشنی برای سلامتی، بلکه ضیافتی برای یادآوری طعم باهم‌بودن است.
میدیوزوم: پنج روز جشن برای آسمان
هم‌زمان با چهلم نوروز، در دل تقویم باستانی ایران، روزی ثبت شده که به آن «میان بهار» یا «میدیوزوم» می‌گفتند؛ جشنی که ایرانیان باستان آن را زمان آفریده‌شدن آسمان می‌دانستند. این آیین باستانی، پنج روز به طول می‌انجامید و سرشار از نذر و خوراک بود. در این روزها، نان‌هایی مخصوص پخته می‌شد، شیر و فرآورده‌های دامی جایگاه ویژه‌ای داشتند و سفره‌هایی با غذاهای نمادین برپا می‌گردید. میدیوزوم، جشن پیوند زمین و آسمان بود، و خوراک، زبان مشترک این دو.
بازگشت به ریشه‌ها با جشن چهلم نوروز
جشن چهلم نوروز فرصتی برای بازگشت به ریشه‌ها و ارتباط مجدد با طبیعت و فرهنگ سنتی ایرانی است. در دنیای مدرن، جشن چلمو یادآور پیوندهایی است که انسان‌ها با طبیعت و فصل‌های مختلف دارند. این مراسم علاوه بر تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی، به‌عنوان فرصتی برای تجدید نظر در ارزش‌های فرهنگی و سنت‌های ملی ایرانی به‌حساب می‌آید. پخت آش شیر در این روز نمادی از برکت، رشد و شادی است که به‌طور خاص در این جشن بزرگ تجلی می‌یابد.
