سه هزار و پانصد و بیست و دو سال برگردید به عقب. امروز روز خوبی است، یک روز آفتابی، در واقع بهترین روز زندگی شماست. روز عروسی‌تان در یونان یا روم باستان است، وقتی کنار همسر آینده‌تان ایستاده‌اید و مشتاقانه، منتظر مراسم رسمی ازدواج هستید. همه چیز عالی است، مهمان‌ها خوشحال هستند و هر کدام از شما حلقه‌ای از سیر را دور گردن یا روی سرش گذاشته است که بویش همه جا را پر کرده است! چه شد؟ تصوراتتان به هم ریخت؟ درست خواندید؛ یونانی‌های باستان سیر را حتی به عاشقانه‌ترین مراسم‌هایشان راه می‌دادند.
در آن دوران، سیر نماد محبت و عشق و بسیاری چیزهای جالب دیگر بوده است. در تاریخ چهار هزار ساله و پر فراز و نشیب سیر، توصیف آن همیشه مثبت و کارکردهایش بی‌شمار بوده است؛ از راندن شیاطین و ارواح، تا عشق، شجاعت، زندگی طولانی، باروری، وسیله خرید و فروش (نوعی پول) و پیشکش به درگاه خدایان تا پرستیده شدن توسط مصریان.
سیر در باورهای مذهبی
به گفته پلینی (Pliny) بزرگ، نویسنده و فیلسوف رومی، مصریان هنگام ادای سوگند، سیر و پیاز را به عنوان خدایانِ شاهد نام می‌بردند. گفته می‌شود که ساکنان پِلوسیوم (Pelusium) در مصر سفلی که پیاز را می‌پرستیدند، نه پیاز و نه سیر را به عنوان غذا مصرف نمی‌کردند. همچنین مصری‌ها به بردگانی که در کار ساخت اهرام به کار گرفته بودند، در کنار سایر مواد غذایی، جیره سیر هم می‌دادند؛ زیرا اعتقاد بر این بود که سیر از بیماری جلوگیری می‌کند و قدرت و استقامت را افزایش می‌دهد. سیر هم مثل ذرت نقشی افسانه‌ای در فرهنگ غذایی اقوام و ملت‌ها داشته و تنها یک ماده غذایی مفید به‌شمار نمی‌آمده.
شواهد به جا مانده از مصر باستان نشان می‌دهد وعده غذایی روزانه سازندگان هرم خوفو یا خِئُوپِس (Cheops) را آبجو، نان، سیر خام و پیاز تشکیل می‌داده است. وقتی هم که کارگران تهدید به نیمه‌کاره رها کردن ساخت اهرام کرده بودند، جیره سیر آنها افزایش داده شد. همچنین، در زمان پادشاهی توت آنخامون (Tut)، مصریان به ازای حدود هفت کیلو سیر، می‌توانستند یک برده مذکر سالم بخرند. در واقع، زمانی هم که باستان‌شناسان و حفاران، مقبره شاه توت آنخامون را شکافتند، مقدار زیادی سیر دیدند که این سو و آن سوی مقبره قرار داشت.
نقل است که در مصر عهد فرعون و حضرت موسی، حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و هنگام کوچ یهودیان به رهبری موسی، سیر در کنار خوردنی‌هایی مثل ماهی، خیار، خربزه، تره‌فرنگی و پیاز، از جمله غذاهایی بود که یهودیان برایش دلتنگی می‌کردند. اما تشبیه سیر به پای شیطان در باغ عدن نیز نشان می‌دهد که این صیفی، نقش پر رنگی در باورهای دینی انسان داشته است.
بنا به روایت‌هایی، وقتی انسان از بهشت رانده شد، از برخورد پای چپش با سطح زمین سیر رویید و تماس پای راست او باعث رویش پیاز شد. اما اوج پیوند باورهای دینی و قدرت سیر در جلوگیری از حمله شیاطین، در داستان خون‌آشام‌ها در اروپای مرکزی و شرقی دیده می‌شود.
گیاه همیشه حاضر در میدان عشق و جنگ
سیر با زندگی روزانه و ملزومات آن مانند ازدواج، باروری و زایمان نیز مرتبط دانسته شده است. به عنوان نمونه، شاید تعجب کنید اگر بدانید تا همین یک صد سال قبل در اروپا، رسم بود که عروس دسته‌گلی از سیر و شوید دست بگیرد. رسمی که احتمالاً از زمان شیوع طاعون مد شده بود؛ چون در آن سالها، مردم به عنوان آخرین راه برای زنده ماندن، گیاهان مختلفی را روی بینی و دهان خود قرار می‌دادند و رایحه‌شان را تنفس می‌کردند.
در فلسطین امروزی، این باوری رایج است که اگر داماد در شب عروسی حبه سیری را در لباس خود داشته باشد، ازدواج موفقی خواهد داشت. نمونه مدرن‌تر اروپایی همین تفکر، به سوئدی‌ها مربوط می‌شود که یک حبه سیر و یک شاخه کوچک رزماری یا گیاهان مشابه را به لباس عروسی و دامادی می‌دوختند که «چشم بد» دور بماند.
اما قدرت جادویی سیر از این موارد هم فراتر رفته بود و مردم برای جلب محبت معشوق به آن متوسل می‌شدند. فرد باید گیاه سیر را در ظرف سفالی قرمز رنگی می‌کاشت و هر روز صبح و عصر موقع آب دادن به گیاه این جملات را تکرار می‌کرد «همینطور که ریشه‌های این گیاه پا می‌گیرد، به امید خدا قلب فلانی (نام معشوق) هم به قلب من مایل خواهد شد.»؛ در بعضی از نسخه‌ها حتی توصیه شده که یک قطره از خون خودتان را هم داخل گلدان بریزبد.
در ارتباط با همین موضوعات، سیر را ماده‌ای قوی می‌دانستند که تقویت‌کننده قوای جنسی مردان است و در مراسم ازدواج به عنوان نمادی برای باروری آن را همراه داشتند. یونانیان باستان، برای غذا دادن به هِکاته (Hecate) -الهه سرزمین‌های بکر و زایمان- یا برای محافظت از شیاطین، روی سنگ‌های سر چهارراه‌ها سیر قرار می‌دادند. آنها معتقد بودند سیر باعث راندن ارواح شیطانی می‌شود. همچنین، ماماهای یونانی رسم داشتند که حبه‌های سیر را در اتاق زایمان آویزان کنند تا ارواح شیطانی از زن حامله و فرزندش دور شوند. با گذشت قرن‌ها، این رسم باستانی در اکثر خانه‌های اروپایی هم رایج شد.
پای سیر حتی به جنگ و میدان‌های ورزشی هم باز شد. به شکلی که ورزشکاران یونانی قبل از مسابقه و سربازان قبل از رفتن به میدان جنگ سیر مصرف می‌کردند. رومی‌ها از این هم فراتر رفتند و علاوه بر خوراندن سیر به سربازان به هدف شجاع شدن، در کشورهای فتح شده مزارع سیر می‌کاشتند. آنها معتقد بودند به این روش شجاعت از میدان جنگ منتقل می‌شود.
سیر و خون‌آشام‌ها
هرچند معروف‌ترین خون‌آشام سینما توسط بِرام اِستُوکر (Bram Stocker) خلق شده و ظاهرا از شخصیتی واقعی در قرن پانزدهم به نام وِلادِ صلابه‌ِکش (Vlad the Impaler) الهام گرفته شده است، اما دراکولا تنها و حتی اولین خون‌آشام دنیا نیست. کمی که بگردید، در فرهنگ‌های دیگر هم انواع و اقسام خون‌آشام‌ها وجود داشته است.
مثلا فیلیپینی‌ها خون‌آشامی به نام آسوانگ (Aswang) و مانانانگال (Manananggal) را دارند یا یونانیان باستان از موجودی به نام وِری کُولاکاس (Vrykolakas) و چینی‌ها از مرده‌ای به نام جیانگ‌شی (Jiangshi) نام می‌برند که جست‌وخیزکنان حرکت می‌کند.
در اوایل قرن هجدهم اخبار وجود این موجودات مردم را در اروپای مرکزی و شرقی به وحشت انداخته بود و چون با رواج طاعون همزمان می‌شد مردم فکر می‌کردند اطرافیانشان در اصل از حمله خون‌آشام‌ها، جادوگران، گرگ‌نماها و سایر شیاطین فراطبیعی و نادیدنی از بین می‌روند. در این بین، سیر که از زمان یونان باستان داروی جاودانگی و عمر طولانی بود در قالب نفرینی با چاشنی مذهبی، تنها اسلحه ضد خون آشام‌های نامیرا به شمار می‌رفت.
مارک جِنکینز (Mark Jenkins)، نویسنده کتاب «کالبدشکافی خون‌آشام‌ها»(Vampire Forensics) می‌گوید با توجه به دانش اندک پزشکی و علمی آن روز، مردم درکی از اتفاقاتی که برای اجساد مرده‌ها می‌افتاد نداشتند. معمولا کسانی را که از طاعون فوت شده بودند در گورهای دسته‌جمعی می‌ریختند و مواجهه با منظره اجسادِ در حال متلاشی شدن، باعث می‌شد مردم بترسند و فکر کنند مرده‌ها تبدیل به موجود دیگری شده‌اند. پس وقتی نگرانی از تبدیل شدن مرده‌ای به خون‌آشام وجود داشت دهان او را از سیر پر می‌کردند تا از ورود ارواح شیطانی به داخل جسد و مسخ شدنش جلوگیری کنند.
بنابراین، از دیرباز در داستان‌های محلی اروپایی، سیر توانایی ِدفع «شر» را همراه خود دارد. در باورهای عامیانه اروپای مرکزی، سیر محافظی قدرتمند در برابر شیاطین، گرگینه‌ها و خون‌آشام‌هاست. در آن دوران، مردم بیماری‌های ناشی از نیش پشه را هم اثر «لمس خون‌آشام» می‌دانستند و برای دفع عوامل بیماری که ارواح و شیاطین بودند، از روش‌های مختلفی استفاده می‌کردند. مثلا افراد همه جا مقداری سیر همراه خود داشتند، ریسه‌های سیر را از پنجره‌ها آویزان می‌کردند، مقداری سیر روی دودکش‌ها قرار می‌دادند یا آن را روی سوراخ کلید می‌مالیدند.
به نظر می‌رسد توضیح منطقی‌ای که برای چرایی چنین اعتقاد قدرتمندی به سیر وجود دارد؛ تنها در آلیسین (Allicin) سیر خلاصه شده است، ماده‌ای شیمیایی که سیر برای دفاع از خود در برابر قارچ‌ها و عوامل تهدیدکننده خارجی متصاعد می‌کند و عامل بوی تند آن است. بعضی از محققان هم اظهار می‌کنند که در اصل آنچه در اروپای قرن هجدهم به حمله خون‌آشام‌ها نسبت داده می‌شد، همان بیماری هاری بود. قوه بویایی در مبتلایان به هاری حساسیتی چند برابر پیدا می‌کرد و سیر به علت رایحه قوی خود در دفع و فراری دادن آنها موثر واقع می‌شده است.
سیر در کشور دراکولاها
حتی امروزه هم در روستاهای رومانی که خانه اصلی دراکولا (برجسته‌ترین خون‌آشام تاریخ) دانسته می‌شود، مردم در اطراف مزارع و حتی روی شاخ حیوانات خود سیر قرار می‌دهند. اهمیت سیر بخصوص در روزهایی بیشتر می‌شود که به باور عامه خون آشام‌ها فعال‌تر هستند. مثلا در عید سنت اَندرو، عید سنت جرج، عید سال نو و عید پنجاهه (Pentecost).
سنت اندرو قدیس نگهبان گرگ‌ها و مراقبِ کشورهای رومانی و اسکاتلند است. او همچنین در برابر جمله گرگ‌ها از انسان‌ها حفاظت می‌کند و سیر را اولین بار او معرفی کرده است در رومانی، شب ۲۹ نوامبر که شب عید سنت اندرو است به نام شب خون آشام‌ها شناخته می‌شود و در این شب مرز میان دنیای مرئی و نامرئی از بین می‌رود.
در نتیجه، مردم برای حفاظت از خود در برابر ارواح و موجودات شریر، هنگام شام سیر زیادی می‌خورند و در مقابلِ خانه هم با خمیری که از سیر درست شده، شکل صلیبی را ترسیم می‌کنند. مهمانی ویژه این شب هم «نگهبانی از مهمانی سیر» نام دارد و خانه محل برگزاری مهمانی، از قبل با مالیدن سیر به در و پنجره‌ها آماده می‌شود.
در انتهای این مهمانی که تا صبح طول می‌کشد، سیرهایی که از طرف همه اهالی جوان روستا اهدا شده بین مهمانان پخش می‌شود تا به عنوان نمادی مقدس نگهداری شود و از ایشان در برابر ارواح شریر و بیماری‌ها حفاظت کند. حتی در این روز به بچه‌ها نیز سیر می‌خورانند و بچه‌ها جمله‌ای با این مضمون را تکرار می‌کنند که «من سیر خورده‌ام و حالا صلیبی روی پیشانی‌ام دارم». تا همین سی سال قبل هم کلیساها در رومانی بعد از اتمام مراسم دعا سیر پخش می‌کردند و اگر کسی سیر نمی‌خورد، به پشتوانه باور قدیمی‌ها، این احتمال وجود داشت که خون‌آشامی در لباس مبدل انسان باشد.
یک گیاه همه‌کاره
امروزه سیر را درمانی گیاهی برای معالجه عفونت، کاهش کلسترول، تقویت انرژی و جلوگیری از بروز برخی انواع سرطان‌ها می‌دانیم. اما در گذشته برای سیر کاربردهای فراوان و متنوع‌تری قائل بودند که در این مطلب گوشه‌هایی از برجسته‌ترین نمادانگاری‌ها از سیر را بررسی کردیم.
اعتقادات جوامع مختلف درباره سیر بازتابی از خرافات و باورهای مذهبی بوده که از زبان بزرگان علم هم بیان شده است. به عنوان نمونه، بقراط حکیم که پدر علم نوین پزشکی هم هست مصرف سیر را برای مقابله با عفونت، زخم، سرطان، جرب و اختلالات گوارشی توصیه می‌کرده است.
مصری‌ها نیز اعتقادات مشابهی داشتند و در سندی به نام پاپیروس اِبِرس (Ebers papyrus) به تاریخ ۱۵۰۰ قبل از میلاد آورده‌اند که سیر هم دارویی برای بیماری‌هاست و هم تقویت‌کننده انرژی می‌باشد. این اعتقادات تا امروز هم کم و بیش به حیات خود ادامه داده‌اند، هرچند که بسیاری از افراد مبدا آنها را نمی‌دانند. اکنون می‌توانیم نگاه دیگری به سیر داشته باشیم و هنگام استفاده از آن، ماجراهای فراوانی را که در تاریخ بشری رقم زده است به یاد بیاوریم.
