شاخص بی ام ای، شاخص توده بدنی یاشاخص BMI چیست؟

شاخص توده بدنی یا بی‌ام‌آی (BMI) مخفف کلمات Body Mass Index بوده و ابزاری است که توسط افراد شاغل در صنعت سلامت (پزشکان،پرستاران،متخصصان و …) برای تخمین میزان چربی بدن مراجعه‌کنندگان استفاده می‌شود. در واقع، با استفاده از این ابزار می‌توان دیدگاهی کلی در مورد  میزان چربی بدن و تناسب اندام بر اساس نسبت وزن به قد فرد به دست آورد.

این شاخص از طریق  تقسیم وزن بر مجذور قد فرد محاسبه می‌شود و به علت سهولت محاسبه آن به صورت دستی و آنلاین، شما نیز می‌توانید در خانه بی ام ای خود را حساب کنید. در عین حال، باید دانست بی‌ام‌آی به تنهایی نشاندهنده متناسب بودن یا نبودن شما از نظر اندام و چربی نیست. علاوه بر این شاخص توده بدنی را نباید یک ابزار تشخیص قطعی دانست. بلکه بیشتر نوعی ابزار تکمیلی است که پزشکان یا متخصصان تغذیه و سلامت می‌توانند با در کنار هم قرار دادن عدد شاخص توده بدنی و سایر فاکتورها، به دید بهتری در مورد سنجش سلامت وضعیت شما برسند.

در این مقاله، تفسیر نتایج بی‌ام‌آی برای گروع‌های مختلف سنی و جنسی، انواع کاربردهای عدد شاخص توده وزنی، محدودیت‌های شاخص BMI، بدست آوردن شاخص توده بدنی دقیق تر و طرز استفاده درست از بی‌ام‌آی را توضیح می‌دهیم.

شاخص توده بدنی چطور محاسبه می‌شود؟

شاخص بی ام آی، حدفاصل  سال‌های ۱۸۳۰ تا ۱۸۵۰ توسط آدولف کوتله (Adolphe Quitelet) ، دانشمند بلژیکی ابداع شد به همین دلیل به آن شاخص کوتله نیز می‌گویند. روش محاسبه BMI بسیار ساده است. کافی‌ است قد و وزن خود را در فرمول زیر قرار دهید:

شاخص BMI = kg/m²

شاخص توده بدنی از طریق تقسیم وزن فرد به کیلوگرم بر توان دوم (x²) قدش به متر بدست می‌آید.

در خصوص بسیاری از افراد، عددی که به عنوان شاخص BMI به دست می‌آید با مقدار واقعی چربی بدن آنها ارتباط دارد– به این معنا که هر چه این عدد بیشتر باشد، احتمالا چربی بدن هم بیشتر است. البته این یک قاعده ثابت نیست. در برخی از موارد که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، تفسیر نتایج بی‌ام‌آی را نمی‌توان به راحتی انجام داد. پس استفاده از سایر ابزارها و آزمایش‌ها برای ارزیابی وضعیت سلامت و خطراتی که سلامت افراد را تهدید می‌کنند الزامی است.

اجازه بدهید نگاهی به جدول استاندارد بی‌ام‌آی بیندازیم. در این جدول، قد روی محور Y و وزن روی محور X  قرار دارد. نقطه تقاطع این دو محور، شاخص بی‌ام‌آی شما را نشان می‌دهد:

فرمول‌بندی‌های شاخص BMI در کشورهای مختلف جهان

کشورهایی مانند هنگ کنگ، ژاپن و سنگاپور جدول پیشنهادی خود را برای ارجاع جهت دست‌اندرکاران بخش بهداشت و سلامت و سایر افراد ارائه داده‌اند. به عنوان نمونه، هیئت ارتقای سلامت (HPB) سنگاپور در سال ۲۰۰۵، در جدول استاندارد بی‌ام‌آی بازنگری‌ای صورت داد. دلیل این مسئله مطالعاتی بود که نشان می‌دهد بسیاری از افراد آسیایی‌تبار مقیم این کشور، از جمله خود سنگاپوری‌ها، نسبت چربی بدن به مقدار نرمال بالاتری دارند و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت در میانشان بالاتر است.

همچنین انگلستان و ایالات متحده هم سعی کرده‌اند تا دسته‌بندی دقیق‌تری را بر اساس نژاد ارائه بدهند. به عنوان مثال، در انگلستان مطالعاتی که روی جمعیت قابل توجه ۱ و نیم میلیون نفری صورت گرفته نشان می‌دهد پیشگیری از بروز بیماری‌های مرتبط با چاقی در آینده، در ارتباط با برخی از گروه‌های نژادی، بایستی با در نظر گرفتن رقمی بالاتر یا پایین‌تر از استاندارد رایج انجام شود.

مثلا درحالیکه برای پیشگیری از شیوع دیابت نوع ۲ در میان سفیدپوستان انگلستان، بی‌ام‌آی ۳۰ در نظر گرفته می‌شود، همین رقم برای سیاهپوستان آفریقایی‌تبار، آفریقاییان کاراییبی‌تبار، اهالی اهل جنوب آسیا و چینی‌ها در این کشور ۲۷٫۵ است.

انواع کاربردهای شاخص توده بدنی

شاخص توده بدنی، از سوی دست اندرکاران بخش بهداشت و سلامت و در سطح گسترده‌تر برنامه‌ریزان اجتماعی و دولت‌ها برای تدوین برنامه‌های مبارزه با چاقی و بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با چاقی و نیز برنامه‌ریزی‌های تغذیه‌ای و توزیع عادلانه‌تر موادغذایی استفاده می‌شود.

چربی زیاد بدن ممکن است منجر به بیماری قلبی، سکته مغزی و دیابت نوع ۲ شود که هر سه، بخصوص طی دهه‌های اخیر تبدیل به بیماری‌های رایج در کشورها و مناطق مختلف جهان شده‌اند و هزینه‌های سنگینی را بر سیستم بهداشتی و دولت‌ها و نیز بر جامعه تحمیل می‌کنند. از طرفی، چربی کم بدن ممکن است با سوء‌تغذیه یا سایر اختلالات تغذیه‌ای افراد جامعه، پوکی استخوان و کم‌خونی شدید مرتبط باشد.

البته، برای معتبر بودن و مرتبط بودن هرچه بیشتر محاسبات به این روش، لازم است داده‌های دقیق و دسته‌بندی شده را برای محاسبه BMI به کار گرفت. در مجموع، شاخص توده بدنی برای تشخیص روند در افراد کم تحرک یا دارای اضافه وزن مناسب‌تر است، زیرا حاشیه خطای کمتری دارد. به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی یا WHO نیز از اوایل دهه ۱۹۸۰، بی‌ام‌آی را  به عنوان استانداردی برای ثبت آمار چاقی مورد استفاده قرار داده است.

همبستگی کلی‌ای که بین قد و وزن وجود دارد و در فرمول شاخص توده بدنی لحاظ می‌شود، به ویژه برای جمع‌آوری داده‌های سرشماری در مورد چاقی یا شرایط سلامتی مشابه دیگر مفید است، زیرا می‌توان با استفاده از آن به تصویری نیمه دقیق دست یافت که برای جستجوی راه‌حل‌های مربوطه مفید است.

حتی می‌توان با درنظر داشتن بی‌ام‌آی گروه‌های مختلف جامعه برایشان مقدار توصیه‌شده روزانه از موادغذایی (Recommanded Dietary Allowance) یا RDA در نظر گرفت. باز هم، از آنجایی که بسیاری از بزرگسالان به علت گسترش شهرنشینی و نیز اکثریت کودکان کم‌تحرک هستند، این قبیل برنامه‌ریزی‌ها  بیش از پیش به رعایت رژیم غذایی متناسب (برای بزرگسالان) و نیز رشد کودکان مربوط می‌شود.

در عین حال، کشورهای مختلف برای جلوگیری از تفسیرهای اشتباه فردی از نتایج بی‌ام‌آی محدودیت‌هایی را نیز در استفاده از آن قائل شده‌اند. به عنوان نمونه، در فرانسه، ایتالیا و اسپانیا، قوانینی وجود دارد که طبق آنها نمایش دادن مدل‌های فشن که بی‌ام‌آی آنها زیر ۱۸ است ممنوع می‌باشد. دلیل این تصمیم، مقابله با بی‌اشتهایی در میان مدل‌های دنیای مد و نوجوانان است.

طبقه‌بندی شاخص توده بدنی

در این بخش محاسبه شاخص توده بدنی در بزرگسالان، کودکان و نوجوانان و تفسیر نتایج این شاخص را بررسی می‌کنیم. بنا به عقیده کارشناسان سازمان جهانی بهداشت، اگر شاخص توده بدنی فردی کمتر از ۱۸٫۵ باشد این فرد دچار کمبود وزن و مشکوک به سوء‌تغذیه است و آثار منفی ماندگاری بر سلامت جسمی و ذهنی او باقی خواهد ماند. از سوی دیگر، اگر این شاخص بالای ۲۵ باشد فرد اضافه وزن دارد و چاق در نظر گرفته می‌شود.

جدول زیر دسته‌بندی کلی تفسیر نتایج استاندارد از شاخص بی‌ام‌آی را نشان می‌دهد:

عدد شاخص	تفسیر نتیجه
کمتر از ۱۸،۵	کمبود وزن (Underweight)
بین ۱۸،۵ تا ۲۴،۹	وزن نرمال (Normal Weight)
بین ۲۵ تا ۲۹،۹	اضافه وزن (Overweight)
بین ۳۰ تا ۳۴/۹	چاقی درجه ۱ (Obesity Class I)
بین ۳۵ تا ۳۹٫۹	چاقی درجه ۲ (Obesity Class II)
بیشتر از ۴۰:	چاقی مفرط و مرگبار (Morbid Obesity)

شاخص توده بدنی برای بزرگسالان

از آنجایی که محاسبه شاخص BMI فقط به قد و وزن نیاز دارد، برای سنجش وزن و تعیین سلامتی افراد ابزار سر راستی به نظر می‌رسد. فرمول استاندارد پیشنهادی برای تعیین شاخص توده بدنی مناسب استفاده برای بزرگسالان  بالای ۲۰ سال تا قبل از ۶۵ سال است و سالهاست که پزشکان و مراقبان بهداشت آن را به عنوان یکی از فاکتورهای اولیه سنجش سلامت افراد ثبت می‌کنند.

با این حال، بنا به دلایل متعددی که در بخش مربوط به محدودیت‌های شاخص بی ام ای نام می‌بریم، استفاده از این شاخص باید با احتیاط همراه باشد.

همچنین، روش محاسبه شاخص توده بدنی بین بزرگسالان و کودکان و نوجوانان متفاوت است. زیرا درحالیکه بزرگسالان به حد ثابتی از رشد رسیده‌اند، کودکان همچنان تا سن ۲۰ سالگی قد می‌کشند و وزن می‌گیرند. به علاوه، در میان بزرگسالانی مانند زنان باردار، سالمندان بالای ۶۵ سال یا افراد دچار محدودیت‌های حرکتی نیز نمی‌توان چندان به نتایج شاخص توده بدنی استاندارد دلخوش بود.

با این وجود، این شاخص برای بزرگسالان اندازه گرفته می‌شود و هدف عمده از این کار اطلاع از میزان خطری است که در رابطه با بیماری‌های مختلف: قلبی-عروقی، سکته، دیابت، چاقی تهدیدشان می‌کند.

شاخص توده بدنی برای کودکان و نوجوانان

همان‌طور که گفتیم محاسبه  BMI برای کودکان به شکل دیگری انجام می‌شود، هرچند روش آن تقریبا مشابه بزرگسالان است. بی‌ ام ای کودکان عددی را در اختیار قرار می‌دهد تا کودک را با کودکان هم‌سن و هم‌جنس او مقایسه کنیم. به طور کلی، در میان کودکان (که از سن ۲ تا ۲۰ سالگی را شامل می‌شوند)، بی‌ام‌آی زیر ۵% به عنوان کم‌وزنی و بالای ۹۵% به عنوان چاقی در نظر گرفته می‌شود.

همچنین، کودکان و نوجوانان زیر ۲۰ سال با شاخص BMI بین ۸۵ تا ۹۵ % جزء افرادی محسوب می‌شوند که اضافه وزن دارند. مطالعات سال ۲۰۱۹ در بریتانیا نشان داد که شاخص بی‌ام‌آی برای دختران ۱۲ تا ۱۶ ساله به طور متوسط حدود ۱ کیلوگرم نسبت به پسران بیشتر است.

سرعت رشد دختران و پسران متفاوت است و در سنین مختلف، مقدار چربی بدنشان هم متفاوت است. به همین دلیل، اندازه‌گیری شاخص BMI در دوران کودکی و نوجوانی بایستی با در نظر گرفتن سن و جنس باشد.حتی پزشکان و سایر متخصصان نیز سلامت کودکان را بر اساس محدوده وزن سالم دسته‌بندی نمی‌کنند زیرا:

• هر ماه که از عمر کودک می‌گذرد، بدن او تغییر می‌کند

• تیپ بدنی مونث و مذکر با سرعت‌ متفاوتی تغییر می‌کند

• وقتی کودکان قد می‌کشند، وضعیت بدنشان تغییر می‌کند

فرمول بی‌ام‌آی برای کودکان و نوجوانان به همان روشی محاسبه می‌شود که برای بزرگسالان انجام می‌گیرد، اما در بخش دوم کار، پزشک با منطبق ساختن عدد بدست آمده بر چارت سنی بی ام آی به ازای سن کودک، قرار داشتن/نداشتن او را در محدوده وزن سالم مشخص می‌کند.

شاخص توده بدنی برای سالمندان

هرچند فرمول شاخص BMI جهانی است، اما همانطور که مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) آمریکا اشاره می‌کند در تفسیر نتایج این شاخص باید به تفاوت جمعیت‌های مختلف از نظر میزان چربی بدنی توجه داشت. مثلا:

• چربی بدن زنان معمولاً بیشتر از مردان است. زنان باید بین ۲۰ تا ۲۱% چربی بدن داشته باشند، در حالی که این رقم برای مردان  بین ۱۳ تا ۱۷ درصد است.

• افراد سیاه‌پوست معمولاً نسبت به سفیدپوستان چربی کمتری دارند و آسیایی‌ها معمولاً نسبت به سفیدپوستان چربی بیشتری دارند.

• چربی بدن افراد مسن نسبت به افراد جوان به طور بیشتر است.

• چربی ورزشکاران نسبت به غیر ورزشکاران معمولا کمتر است.

میشل جالین (Michelle Jaelin)، متخصص تغذیه و وبلاگ‌نویس ساکن اونتاریو می‌گوید به کار بردن شاخص BMI برای سنجش سلامتی  افراد مسن مشکل‌ساز است. او به نتایج مطالعه‌ای اشاره دارد که بر اساس آن، محاسبه شاخص BMI افراد مسن بدون در نظر گرفتن این واقعیت است که بسیاری از افراد، با افزایش سن کوتاه‌تر می‌شوند و چربی بدنشان تحلیل می‌رود.

 از طرفی، ممکن است عدد بی‌ام‌آی سالمندان، چاقی را در میان این قشر درنظر نگیرد. زیرا با افزایش سن در برخی از افراد، توده چربی جایگزین توده بدون چربی (عضله) می‌شود. بنابراین، در حالی که عدد بی‌ام‌آی فرد طبیعی است، اما درصد چربی بدنش بالاست. محققان به این حالت چاقی با وزن طبیعی می‌گویند که افراد را در معرض افزایش خطر ابتلا به سندرم متابولیک و انواع مشکلات قلبی- عروقی قرار می‌دهد.

اختلاف نظرهایی از این دست باعث شده که برخی از محققان پیشنهاد بدهند  سنجش بی‌ام‌آی در میان سالمندان با اهداف متفاوتی صورت بگیرد. به عنوان مثال در بررسی‌ای که مابین رابطه بین بی‌ام‌آی و خطر مرگ بین افراد ۶۵ سال و بالاتر انجام شده، مشخص شد کمترین خطر مرگ در میان افرادی با شاخص BMI حدود ۲۷٫۵ است که در تفسیر عادی نتایج بی‌ام‌آی به عنوان اضافه وزن در نظر گرفته می‌شود. از طرفی، همین مطالعه نشان داد که در افراد مسن، شاخص BMI بین ۲۲ تا ۲۳ هم در واقع خطر مرگ را افزایش می‌دهد، با وجودی که در محدوده طبیعی قرار می‌گیرد.

شاخص بی‌ ام ای سالم

محدوده بهینه برای شاخص BMI سالم بین ۱۸٫۵ تا ۲۴٫۹ در نظر گرفته می‌شود. البته چاقی بدن تنها عامل تعیین‌کننده سلامت کلی نیست، بلکه چندین عامل دیگر، مانند ژنتیک، سطح فعالیت، کشیدن سیگار یا استفاده از تنباکو، نوشیدن الکل و شرایط سلامت روان، همگی بر سلامت فرد و احتمال ابتلای او به برخی بیماری‌های پزشکی تأثیر می‌گذارند.

محدودیت‌های استفاده از شاخص بی‌ام‌آی

به جز آنچه در مورد محاسبه متفاوت بی‌ام‌آی برای کودکان و نوجوانان گفتیم، حساب کردن بی‌ام‌آی به روش معمول در خصوص چند گروه دیگر نیز با اشکالاتی روبروست. عواملی که باعث می‌شود شاخص BMI استاندارد دقیق نباشد عبارتند از:

توزیع وزن نابرابر

گلابی یا سیبی شکل بودن بدن افراد بر تفسیر نتایج بی‌ام‌آی تاثیرگذار است. با توجه به اینکه شاخص BMI، عدد دور کمر افراد را در نظر نمی‌گیرد ممکن است دو نفر وزن یکسانی داشته باشند که باعث می‌شود فکر کنیم عدد توده بدنی آنها نیز یکی است. اما میزان ریسک بیماری‌ای که هر کدامشان با آن مواجه هستند یکی نیست. 

برای روش‌تر شدن موضوع اینگونه در نظر بگیرید: فرد الف  دور کمر بیشتری دارد و وزن او عمدتا در قسمت شکم توزیع شده است. درحالیکه توزیع وزن برای فرد ب بیشتر در قسمت‌های اندام تحتانی او انجام شده است. فرد الف در معرض خطر بیشتر بیماری متابولیک و قلبی- عروقی است، اما شاخص BMI یکسان این دو نفر، چنین چیزی را بیان نمی‌کند.

شاخص BMI استاندارد در تشخیص انواع وزن هم محدودیت‌هایی دارد، از جمله:

• شاخص BMI بین توده بدون چربی (وزن همه چیز در بدن به جز چربی) و توده چربی تفاوتی قائل نمی‌شود. به همین دلیل، ممکن است فردی  شاخص BMI بالایی داشته (عضلانی‌تر باشد)، اما همچنان توده چربی بسیار کمی داشته باشد و بالعکس.

• برای بزرگسالانی که در بدو تولد مرد هستند (AMAB) و بزرگسالانی که در بدو تولد زن هستند (AFAB) نیز از نمودار شاخص BMI یکسان استفاده می‌شود. با این وجود،  بزرگسالان AFAB معمولاً نسبت به بزرگسالان  AMAB چربی بدنی بیشتری دارند. • نمودار شاخص BMI رایج به شکلی تنظیم نشده است که  افزایش میانگین قد بزرگسالان را در طول زمان در نظر بگیرد.

سن

افراد مسن معمولا چربی بدن و توده عضلانی کمتری دارند- اما این لزوما چیز بدی نیست. مطالعات نشان می‌دهد که شاخص BMI سالمندان در محدوده طبیعی تا بالا و تا اضافه وزن ممکن است از افراد مسن در برابر ابتلا به برخی بیماری‌ها و مرگ زودهنگام محافظت کند. همچنین شاخص توده بدنی نرمال در افراد ۶۵ سال به بالا نیز تفسیر خاصی می‌طلبد.

نژاد و قومیت

وقتی صحبت از شاخص BMI به میان می‌آید، یک فرمول ثابت داریم که برای همه نژادها و قومیت‌ها استفاده می‌شود، درحالیکه تحقیقات هرچه بیشتر نشان داده که گروه‌های مختلف افراد، از نظر وزن، توده عضلانی و خطر بیماری، تفاوت‌های بیولوژیکی و ژنتیکی با هم دارند و شاخص شاخص BMI این را در نظر نمی‌گیرد.

دلیل این مسئله آن است که برخی از عوامل ژنتیکی، به دلیل تأثیر بر توزیع وزن و توده عضلانی در افراد، می‌توانند بر دقت شاخص BMI تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، سال ۲۰۱۱ مطالعه‌ای انجام شد که نشان داد زنان سیاه‌پوست در مقایسه با زنان سفیدپوست حتی در صورت داشتن بی ام آی بالا، کمتر در معرض خطرات متابولیکی (بیماری‌های مربوط به سوخت‌وساز) کمتری هستند. یا مثلا مطالعه دیگری نشان داد که زنان مکزیکی-آمریکایی نسبت به زنان سفیدپوست و سیاه‌پوست چربی بدن بیشتری دارند.

در تحقیقات دیگرانجام شده معلوم شد بی‌ام‌آیِ کمتر در افراد آسیایی یا خاورمیانه‌ای نیز تفسیر متفاوتی دارد. به این ترتیب که در مقایسه با افراد اروپایی‌تبار هرچند بی‌ام‌آی آسیایی‌ها پایین‌تر است، اما بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های متابولیکی مانند دیابت هستند.

نتیجه این است که اتکا کردن به اندازه‌های رایج بی‌ام‌آی باعث می‌شود تا برخی از افرادی که در معرض خطر هستند و نیاز به مداخله زودتر دارند، فرصت طلایی را از دست بدهند. از طرفی، ممکن است بعضی از افراد نیز صرفا با نگاه کردن به شاخص بی‌ام‌آی پایین خود فکر کنند که هیچ مشکلی از نظر سلامتی ندارد و دنبال مراقبت‌های پیشگیرانه مورد نیاز نروند.

شاخص توده بدنی در ایران هم مورد بررسی قرار گرفته وشاخص BMI  نرمال برای مردان ۲۱ تا ۲۵ و برای زنان ۲۳ تا ۳۵ است.

شاخص بی‌ام‌آی در زنان باردار

برای محاسبه BMI  در زنان باردار، وزن قبل از بارداری ملاک خواهد بود و نتیجه‌ای که از بدست آوردن عدد شاخص گرفته می‌شود برای ارزیابی احتمال بروز مشکل در ماه‌های ادامه بارداری است. به هر ترتیب زنان باردار به مرور و به علت رشد جنین با افزایش وزن مواجه خواهند شد، بنابراین تفسیر نتایج بی‌ام‌آی آنها بر اساس جدول استاندارد نتیجه درستی به دست نمی‌دهد.

 حال اگر بی‌ام‌آی زنان باردار در محدوده “وزن سالم” نباشد (یعنی بیش از ۲۵ باشد)  چه اتفاقی می‌افتد؟

در واقع، هر چه شاخص توده بدنی زنان حامله بیشتر باشد، خطر آن برای مادر و جنین بیشتر است. از جمله این خطرات عبارتند از:

• ترومبوز (لخته شدن خون)
• فشار خون بالا و پره اکلامپسی
• دیابت بارداری

درنتیجه زنان باردار در اولین جلسات ویزیت بارداری از لحاظ شاخص بی‌ام‌آی سنجیده می‌شوند تا بر اساس آن توصیه‌های تغذیه‌ای و مراقبتی را دریافت کنند. به عنوان نمونه، برای مادرانی که شاخص بی‌ام‌آی آنها بالای ۳۰ باشد برنامه‌ای جهت سالم‌خواری و تمرینات ورزشی داده می‌شود. به همین ترتیب، زنانی که قبل از بارداری سبی‌ام‌آی کمتر از ۱۸٫۵ داشتند توصیه‌هایی را برای افزایش وزن دریافت خواهند کرد.

شاخص بی‌ام‌آی در ورزشکاران

ورزشکاران معمولا نسبت به یک فرد کم تحرک یا غیر ورزشکار، عضلانی‌تر هستند و تراکم استخوان بیشتری دارند و این باعث اضافه وزن می‌شود. در نتیجه، وقتی وزن خود را به روش رایج اندازه‌گیری بی‌ام‌آی می‌سنجند عددی بیشتر از ۲۵ یا ۳۰ بدست می‌آید که فرد را دارای اضافه وزن یا چاق طبقه‌بندی می‌کند.

در نتیجه، حتی با وجودی که ورزشکاران در وضعیت بهتری هستند و نسبت به دوستان غیر ورزشکار خود چربی کمتری دارند. اما اندازه‌گیری بی‌ام‌آی ایشان به روش عادی باعث می‌شود تا در دسته افراد دارای اضافه وزن یا چاق قرار بگیرند. این درحالیست که میزان چربی لازم بدن برای زنان ورزشکار باید در محدوده ۱۲ تا ۲۲ درصد و برای مردان ورزشکار بین ۵ تا ۱۳ درصد باشد.

پس برای دستیابی به عدد صحیح‌تر برای توده بدنی ورزشکاران باید اندازه دور کمر یا توده بدون چربی یا FFM (شامل ماهیچه‌ها، استخوان‌ها، بافت همبند و سایر اجزای بدون چربی توده بدن) را در نظر گرفت. در این صورت، دورکمر بیش از ۸۹ سانت برای زنان یا بیش از ۱۰۱ سانت برای مردان ورزشکار خوب نیست و می‌تواند نشانه‌ای بر وجود مشکلات سلامتی باشد.

شاخص بی‌ام‌آی در افراد توان‌جو (معلولان) و مبتلایان به آتروفی عضلانی (تحلیل عضلات)

اندازه‌گیری بی‌ام‌آی در افراد توان‌جو، از جمله آسیب‌دیدگان نخاعی (SCI) نیز به روش معمول تفسیر درستی به دست نمی‌دهد. این درحالیست که دانستن عدد صحیح بی‌ام‏آی در این افراد بسیار مهم است، زیرا به نظر می‌رسد بین میزان و شیوع چاقی بعد از معلولیت و مقدار مرگ‌ومیر بین این افراد ارتباطی معنادار وجود داشته باشد.

در نتیجه، لازم است معیارهای شاخص توده بدنی در این افراد به شکلی تنظیم شود که تغییرات در ترکیب بدن پس از بروز معلولیت، به ویژه افزایش توده چربی و درصد چربی بدن را بتوان اندازه گرفت. گذشته از این‌ها، لازم است در محاسبه ویژه از نرخ شاخص توده بدنی در این افراد، فاکتورهای دیگری مانند جنسیت، سن و گروه قومی را نیز لحاظ کنیم.

همین مسئله در مورد سنجش بی‌ام‌آی برای مبتلایان به بیماری پیشرونده تحلیل عضلانی نیز صدق می‌کند.

شاخص بی‌ام‌آی در افراد بلند قد و کوتاه قد

شاخص توده بدنی برای افراد کوتاه قد و قدبلند هم خوب جواب نمی‌دهد. رابطه بین وزن و قد که توسط فرمول شاخص BMI اندازه گرفته می‌شود برای این افراد نتیجه نادرست را نشان می‌دهد.  در مقاله‌ای با عنوان “بی‌ام‌آی بهتر برای افراد بلند قد و کوتاه قد“، جایگزین دیگری پیشنهاد شده که شاخص توده بدن بهتر (Bشاخص BMI) نام دارد.

در واقع اشکال اندازه‌گیری توده بدنی به روش استاندارد این است که انسان‌ها را از دو بعد قیاس می‌کند، درحالیکه قیاس از سه بُعد (رابطه مکعبی) باعث می‌شود تا انسان‌ها را بر مبنایی ایزومتریک بسنجیم، چون افراد قدبلندتر، نسبت به افراد کوتاه قد لاغرتر به نظر می‌رسند.

شاخص توده بدنی بهتر (Bشاخص BMI) در فرمول بی‌ام‌آی، توان ۲٫۵ را اضافه می‌کند تا از بدست آمدن عددی بینابینی اطمینان حاصل شود. همچنین فاکتور تصحیح را نیز در فرمول وارد می‌کنند تا Bشاخص BMI افراد با قد متوسط ​​برابر با شاخص BMI شود.  

محدودیت‌های استفاده از شاخص BMI به عنوان ابزار غربالگری

استفاده از شاخص BMI به عنوان ابزار غربالگری برای ارزیابی خطراتی مانند دیابت نوع ۲ و بیماری قلبی، دارای محدودیت‌هایی است، از جمله:

• شاخص BMI، محل تجمیع چربی یا توزیع چربی بدن را اندازه‌گیری نمی‌کند. درحالیکه این مسئله مهم است، زیرا تجمع چربی اضافی در نواحی خاصی از بدن، مانند شکم ، نسبت به تجمع چربی اضافی در سایر نواحی بدن، مانند ران، خطر بیشتری را برای افراد به دنبال دارد.

• رابطه بین شاخص BMI و میزان مرگ‌ومیر، اغلب عوامل دیگری مانند سابقه خانوادگی دیابت، فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی-عروقی و کلسترول بالا (دیس لیپیدمی) را در نظر نمی‌گیرد. همچنین است فاکتورهایی مثل متوسط ​​طول عمر اعضای خانواده یا سابقه خانوادگی ابتلا به سرطان.

چطور شاخص توده بدنی دقیق‌تری داشته باشیم؟ (دور کمر + مشورت با پزشک)

هرچند برخی از محققان استدلال کرده‌اند که شاخص BMI باید با اقداماتی مانند اندازه‌گیری دور کمر جایگزین شود، اما این اتفاق به نظر بعید می‌رسد. با توجه به اینکه اندازه‌گیری شاخص BMI آسان‌تر است، سابقه طولانی‌ دارد و مهمتر از همه، برای پیش‌بینی خطر بیماری‌های خاصی مناسب است، می‌توان آن را همچنان به کار گرفت.

با در نظر گرفتن تمام انواع محدودیت‌هایی که برای استفاده از شاخص توده بدنی در افراد مختلف نام بردیم، بهتر است برای رسیدن به نتیجه دقیق‌تر از نظر تفسیر درست پزشکی، به اندازه‌گیری دور کمر و نیز مشورت با پزشک بپردازید تا بهترین ارزیابی را از سلامت خود داشته باشید. در واقع در نظر گرفتن شاخص BMI در کنار اندازه دورکمر و سپس تجمیع نتایج، نتیجه بهتری خواهد داد.

در بزرگسالان، اندازه‌گیری شاخص BMI و اندازه دور کمر می‌تواند راهی  برای پیش‌بینی خطرات ناشی از وزن بالا باشد. با این حال، در خصوص کودکان هنوز اطلاعات مرجع خوبی برای دور کمر وجود ندارد، بنابراین احتمالا بهترین نوع استفاده از شاخص BMI آن است که از تفاسیر نتایج برای کودکان بهره‌گیری شود.

چگونه از شاخص توده بدنی استفاده کنیم؟ (کاربرد تشخیص‌ها)

در مورد اصلی‌ترین کاربردهای شاخص توده بدنی در بخش‌های ابتدایی مقاله صحبت کردیم. در این بخش کاربرد این شاخص را برای شناسایی و درمان بیماری‌های مرتبط با وزن بیان می‌کنیم.

برای افرادی که شاخص توده بدنی آن‌ها ۳۰ و بالاتر از آن است و یا کسانی که دچار اضافه وزن هستند و یک یا دو مورد از فاکتورهای خطر را دارند پیشنهاد می‌کنیم که وزن خود را کاهش دهند. حتی یک کاهش وزن جزئی ( ۵ تا ۱۰ درصد وزن فعلی شما) ریسک ابتلا به این قبیل از بیماری‌ها را کاهش می‌دهد.

افرادی که اضافه وزن دارند وکمتر از دو مورد از فاکتورهای خطر را دارند نیز با اینکه خطر کمتری تهدیدشان می‌کند اما باید مراقب افزایش وزنشان باشند و وزنشان را کاهش دهند.

روش‌های کاهش شاخص توده بدنی یا BMI

حال اگر متوجه شدید که شاخص توده بدنی شما عددی نرمال نیست و ممکن است در آینده با خطر بیماری‌های مختلف مواجه شوید چه باید کرد؟ مسلما کاهش وزن و ایجاد تغییراتی در سبک زندگی مهمترین کارهایی است که باید انجام داد.

روش های افزایش شاخص توده بدنی یا شاخص BMI

اولین نتیجه‌ای که می‌توان از پایین بودن سطح شاخص توده بدنی گرفت، تغذیه نادرست و یا ناکافی است. البته وجود بیماری‌های روحی مرتبط با ممانعت از غذا خوردن نیز در این بین احتمال دارد. در ادامه راه‌حل‌هایی عمومی را پیشنهاد می‌کنیم که برای افزایش شاخص توده بدنی می‌توانید امتحان کنید. درصورتی که وزن پایین شما به دلیل بیماری‌های جسمی یا روحی است به متخصص مراجعه کنید.

• بیشتر غذا بخورید

اشخاص کم‌وزن سریع‌تر سیر می‌شوند. به جای دو یا سه وعده غذایی بزرگ، ۵ تا ۶ وعده غذایی کوچکتر بخورید.

• غذاهای غنی از مواد مغذی را انتخاب کنید

برای رعایت یک رژیم غذایی سالم، نان، پاستا و غلات سبوس‌دار را انتخاب کنید. میوه ها و سبزیجات؛ محصولات لبنی؛ منابع پروتئین بدون چربی؛ و آجیل و مغزهای خوراکی را نیز در رژیم‌تان جا بدهید.

• اسموتی و شیک را امتحان کنید

 از نوشابه رژیمی، قهوه و سایر نوشیدنی‌های کم کالری و که ارزش غذایی پایینی هم دارند دوری کنید. در عوض، اسموتی یا شیک‌های سالم تهیه شده با شیر و میوه‌های تازه بنوشید و مقداری دانه کتان آسیاب شده رویش بپاشید.

• با احتیاط آب و مایعات بنوشید

نوشیدن مایعات قبل از غذا اشتها را کم می‎‌کند. پس شاید بهتر باشد برای افزایش وزن و افزایش شاخص توده بدنی خود، همراه وعده غذایی اصلی یا  با میان وعده نوشیدنی‌های پر کالری میل کنید.

• لقمه‌هایتان را غنی‌تر کنید

 آجیل، کره بادام زمینی، پنیر، میوه‌های خشک و آووکادو میل کنید. یک میان وعده قبل از خواب، مانند ساندویچ کره بادام زمینی و ژله، یا ساندویچی پر از برش‌های آووکادو، سبزیجات خرد شده و گوشت بدون چربی یا پنیر میل کنید.

برای دریافت کالری بیشتر، خوارکی‌های دیگری را به غذای اصلی خود اضافه کنید – مثلا پنیر، تخم‌مرغ همزده،  شیر خشک بدون چربی در سوپ و خورش بریزید.

•  گاهی خودتان را مهمان کنید

در عین اینکه باید مواظب میزان قند و چربی باشید، خوب است گهگاهی به خودتان غذا جایزه بدهید.گهگاه خوردن یک تکه پای با بستنی اشکالی ندارد. اما بیشتر خوراکی‌ها باید سالم باشند و علاوه بر کالری، مواد مغذی نیز داشته باشند. مافین سبوس‌دار، ماست و گرانولا به عنوان میان‌وعده انتخاب‌های خوبی هستند.

• ورزش کنید، به ویژه تمرینات قدرتی

 این نوع ورزش می‌تواند با تقویت عضلات، به افزایش وزن شما کمک کند. به علاوه، ورزش اشتها را هم تحریک می‌کند.

نتیجه‌گیری

شاخص توده بدنی (شاخص BMI) از تقسیم وزن فرد بر حسب کیلوگرم بر مجذور قد بر حسب متر بدست می‌آید. فرمول بی‌ام‌آی بسیار ساده است، ما همچنین کاربرد توده بدنی را در میان بزرگسالان، کودکان و نوجوانان و افراد سالمند نیز توضیح دادیم.

 با این حال، ایراداتی نسبت به استفاده از آن برای همه افراد و گروه‌ها وجود دارد که در این مقاله دسته‌‌بندی‌های متعددی از محدودیت‌های شاخص توده وزنی استاندارد را توضیح دادیم. به طور کلی، هرچند این عدد می‌تواند چاقی افراد را تا حدودی پیش‌بینی کند اما نسبت به توزیع چربی در نقاط مختلف بدن یا بین دو جنس هیچ اطلاعی در اختیار قرار نمی‌دهد. حتی در مواردی فاکتورهایی مثل نژاد باعث می‌شود تا تفسیر اشتباهی از شاخص BMI انجام شود.

اما این شاخص با وجود محدودیت‌های ذاتی‌ای که دارد همچنان توسط متخصصان و پزشکان برای ارزیابی کلی از سلامت افراد به کار می‌رود. همانطور که توضیح دادیم، عدد شاخص توده بدنی برای پیش‌بینی مشکلات مربوط به سلامت در حال حاضر یا آینده قابل استفاده است.

اگر در نتیجه محاسبه شاخص توده بدنی به این نتیجه رسیدید که وزن شما بالاتر یا پایین‌تر از اندازه لازم است می‌توانید راهکارهایی را که در انتهای مقاله بیان کردیم دنبال کنید.

سوالات رایج

بهترین شاخص توده بدنی کدام است؟

بهترین شاخص با توجه به سن، جنسیت و نژاد افراد قابل محاسبه است. با این حال، گفته می‌شود که  شاخص توده وزنی ۲۲ برای مردان و ۲۱ برای زنان خوب محسوب می‌شود.

محاسبه وزن ایده‌آل چگونه انجام می شود؟

برای محاسبه وزن ایده‌آل می‌توان از فرمول‌هایی مانند بی‌ام‌آی وHamwi  (صرفا برای بزرگسالان) استفاده کرد. با این وجود، همانطور که در مقاله گفته شد وزن ایده‌آل هر شخص به فاکتورهای متعددی بستگی دارد و باید توسط متخصص تعیین شود.

بی ام آی بر اساس سن چیست؟

از سال ۲۰۱۰،  برای پسران و دختران بین ۲ تا ۷ سال، میانگین شاخص BMI بسته به سن و جنسیت، بین ۱۶ تا ۱۷ است. متوسط ​​شاخص BMI برای یک پسر ۸ ساله ۱۷٫۹ است و دختران همسن دارای میانگین شاخص BMI 18.3 هستند. در سن ۱۲ سالگی، میانگین شاخص BMI برای دختران و پسران ۲۱٫۳ است که محدوده سالم آن برای پسران بین ۱۵ تا ۲۱٫۸ و برای دختران ۱۴٫۸ تا ۲۲٫۵ است.

فرمول محاسبه توده چربی بدن کدام است؟

شاخص توده چربی نسبی، آر اف ام (RFM) نام دارد که فرمول آن به این صورت است: نسبت اندازه قد و دور کمر در واحد متر، ضرب در ۲۰، منهای عدد در نظر گرفته شده برای تفاوت جنسیت (برای آقایان ۶۴ و برای خانم‌ها ۷۶).