آیا می‌دانستید که طبق آمار فدراسیون جهانی دیابت (IDF) بیش از ۵۹۰ میلیون نفر در جهان با دیابت زندگی می‌کنند و و بیش از ۹۰ درصد این افراد دیابت نوع ۲ دارند؟ اگر شما هم یکی از این افراد هستید یا در معرض خطر ابتلا به دیابت قرار دارید، دانستن اینکه چگونه پروتئین می‌تواند به مدیریت قند خون کمک کند، بسیار ارزشمند است.
در این مقاله، به بررسی نقش پروتئین در کنترل قند خون بیماران دیابتی در انواع دیابت، منابع سالم پروتئینی، میزان مصرف توصیه‌شده و نکات کاربردی می‌پردازیم تا به همه سوالات شما پاسخ دهیم.
دیابت یک بیماری مزمن متابولیک است که با افزایش قند خون و اختلال در تولید یا عملکرد انسولین شناخته می‌شود. این بیماری به سه شکل اصلی ظاهر می‌شود:
- دیابت نوع ۱ (ناشی از تخریب خودایمنی سلول‌های تولیدکننده انسولین)
- دیابت نوع ۲ (مقاومت به انسولین و تولید ناکافی آن)
- پیش دیابت (افزایش خفیف قند خون که می‌تواند به دیابت نوع ۲ منجر شود). مدیریت رژیم غذایی و سبک زندگی در کنترل دیابت نقش کلیدی دارد و پروتئین یکی از مهم‌ترین عناصر این رژیم است.
پروتئین چیست؟
پروتئین یکی از سه درشت‌مغذی اصلی (در کنار کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها) است که بدن برای کارکرد درست به آن نیاز دارد. این ماده از واحدهای کوچک‌تری به نام اسیدهای آمینه تشکیل شده است که مانند آجرهای سازنده بدن عمل می‌کنند. وظایف اصلی پروتئین عبارتند از:
- ساخت و ترمیم بافت‌ها: برای بازسازی عضلات، پوست، و استخوان‌ها ضروری است.
- تولید هورمون‌ها و آنزیم‌ها: انسولین، یک هورمون پروتئینی، نمونه‌ای از این نقش است.
- تقویت سیستم ایمنی: آنتی‌بادی‌ها که از پروتئین ساخته می‌شوند، بدن را در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کنند.
- تامین انرژی در شرایط خاص: در صورت کمبود کربوهیدرات، بدن از پروتئین به‌عنوان سوخت استفاده می‌کند.
منابع غذایی پروتئین
پروتئین در انواع مختلفی از غذاها یافت می‌شود که می‌توان آنها را به دو دسته اصلی یعنی منابع حیوانی و منابع گیاهی تقسیم کرد اما در این میان مکمل‌های پروتئینی را هم می‌توان در این دسته‌بندی قرار داد.
نقش پروتئین در کنترل قند خون بیماران دیابتی
پروتئین یکی از اجزای اصلی رژیم غذایی سالم برای افراد مبتلا به دیابت است، اما اثرات آن در انواع مختلف دیابت می‌تواند متفاوت باشد. میزان تأثیر پروتئین بر قند خون، نیاز به انسولین، و حفظ توده عضلانی در دیابت نوع ۱، نوع ۲ و پیش‌دیابت اهمیت دارد. در ادامه، نقش پروتئین را در هر یک از این شرایط بررسی می‌کنیم.
پروتئین در دیابت نوع ۱
در بیماران دیابت نوع ۱، مصرف پروتئین تاثیر کمی بر افزایش سریع قند خون دارد، اما دریافت مقادیر بسیار بالا ممکن است چند ساعت بعد باعث افزایش خفیف قند شود. با توجه به عدم تولید کافی انسولین، بدن نمی‌تواند از پروتئین به‌خوبی برای تولید انرژی استفاده کند و ممکن است به تجزیه عضلات روی آورد. بنابراین، دریافت کافی پروتئین برای حفظ توده عضلانی ضروری است و باید دوز انسولین متناسب با وعده‌های پروتئینی تنظیم شود.
پروتئین در دیابت نوع ۲
در دیابت نوع ۲، افزایش مصرف پروتئین می‌تواند به بهبود کنترل قند خون، کاهش اشتها، کنترل وزن و افزایش حساسیت به انسولین کمک کند. رژیم‌های پُرپروتئین (حداقل ۳۰٪ انرژی روزانه) اثراتی مشابه داروهای خوراکی در کاهش HbA1c داشته‌اند. به‌خصوص، آمینواسیدهای شاخه‌ای در پروتئین‌های حیوانی نقش مهمی در بهبود متابولیسم گلوکز دارند و می‌توانند نیاز به انسولین را کاهش دهند.
پروتئین در پیش‌دیابت
در مرحله پیش‌دیابت، مصرف پروتئین‌های کم‌چرب در کنار سبزیجات و کربوهیدرات‌های سالم به عنوان بخشی از الگوی تغذیه‌ای متعادل مانند رژیم مدیترانه‌ای یا بشقاب دیابت توصیه می‌شود. پروتئین با افزایش احساس سیری، جلوگیری از پرخوری و حفظ توده عضلانی به کنترل وزن و بهبود حساسیت به انسولین کمک می‌کند و می‌تواند از پیشرفت به دیابت نوع ۲ جلوگیری کند.
میزان پروتئین مورد نیاز بیماران دیابتی
میزان پروتئین توصیه‌شده برای افراد دیابتی معمولا ۱ تا ۱/۵ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است، مگر اینکه مشکلات کلیوی وجود داشته باشد. برای مثال:
- فردی با وزن ۷۰ کیلوگرم: ۷۰ تا ۱۰۵ گرم پروتئین روزانه.
- بیماران با نفروپاتی دیابتی: باید با پزشک برای کاهش میزان پروتئین مشورت کنند.
پروتئین و بیماران دیابتی: چرا مهم و حیاتی است؟
دیابت بیماری است که در آن بدن نمی‌تواند قند خون را به‌خوبی تنظیم کند، به دلیل کمبود انسولین یا مقاومت به انسولین. انسولین هورمونی پروتئینی است که توسط لوزالمعده تولید می‌شود و به انتقال گلوکز از خون به سلول‌ها کمک می‌کند. پروتئین‌ها به دلایل زیر برای بیماران دیابتی اهمیت دارند:
- تاثیر کم بر قند خون
برخلاف کربوهیدرات‌ها که به‌سرعت قند خون را بالا می‌برند، پروتئین‌ها تاثیر کمی بر سطح گلوکز خون دارند. در مقاله‌ای با عنوان پسته می‌تواند به کاهش قند خون بعد از غذا کمک کند، در وبسایت American Pistachio Growers گفته شده است که وعده‌های غذایی با پروتئین بالا می‌توانند پاسخ گلوکزی پس از غذا را کاهش دهند. به‌عنوان مثال، افزودن پسته به وعده‌های کربوهیدراتی مانند برنج یا ماکارونی باعث کاهش پاسخ قند خون می‌شود، به‌طوری که هرچه مقدار پسته بیشتر باشد، این اثر قوی‌تر است. - افزایش احساس سیری
پروتئین‌ها به دلیل هضم آهسته‌تر نسبت به کربوهیدرات‌ها، احساس سیری طولانی‌تری ایجاد می‌کنند. این ویژگی می‌تواند به بیماران دیابتی کمک کند تا پرخوری را کاهش دهند و وزن خود را بهتر مدیریت کنند. کاهش وزن برای بیماران دیابتی نوع ۲ بسیار مهم است، زیرا وزن اضافی می‌تواند مقاومت به انسولین را افزایش دهد. - بهبود متابولیسم انسولین
مصرف پروتئین می‌تواند ترشح هورمون‌های گوارشی مانند GLP-1 را تحریک کند که به بهبود حساسیت به انسولین و کاهش قند خون کمک می‌کند. در مطالعه‌ای که در مجله Diabetes Therapy منتشر شده است، گفته شده است که رژیم‌های غذایی با پروتئین متوسط (۱۵-۲۰ درصد از کل کالری) می‌توانند به بهبود کنترل قند خون در بیماران دیابتی نوع ۲ کمک کنند، بدون اینکه نیاز به تغییر قابل‌توجه در دوز انسولین باشد. - کاهش خطر بیماری‌های قلبی
بیماران دیابتی در معرض خطر بالای بیماری‌های قلبی-عروقی هستند. مصرف پروتئین‌های سالم، مانند پروتئین‌های گیاهی (حبوبات، آجیل) یا ماهی می‌تواند سطح کلسترول LDL و تری‌گلیسیرید را کاهش دهد. به‌عنوان مثال، مصرف روزانه یک فنجان حبوبات پخته‌شده می‌تواند هموگلوبین A1c (شاخص کنترل قند خون در سه ماه) و فشار خون را کاهش دهد. - حفظ سلامت کلیه‌ها
یکی از نگرانی‌های بیماران دیابتی، آسیب کلیوی (نفروپاتی دیابتی) است. اگرچه تصور می‌شود رژیم‌های پر از پروتئین ممکن است به کلیه‌ها فشار بیاورند، اما تحقیقات انجام شده در انجمن دیابت آمریکا نشان داده‌اند که مصرف پروتئین در حد توصیه‌شده (۱-۱٫۵ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز) برای افراد بدون بیماری کلیوی مشکلی ایجاد نمی‌کند. بااین‌حال، بیماران دیابتی با مشکلات کلیوی باید با پزشک خود مشورت کنند.
منابع غذایی پروتئینی مناسب برای بیماران دیابتی
انتخاب منابع پروتئینی سالم برای بیماران دیابتی حیاتی است. در ادامه، چند گزینه مناسب و فواید آنها بررسی می‌شوند:
- ماهی و غذاهای دریایی: ماهی‌هایی مانند سالمون، ساردین و قزل‌آلا سرشار از پروتئین و اسیدهای چرب امگا-۳ هستند که التهاب را کاهش داده و به سلامت قلب کمک می‌کنند. مصرف ۲ وعده ماهی در هفته توصیه می‌شود.
- تخم‌مرغ: تخم‌مرغ منبعی مقرون‌به‌صرفه و باکیفیت برای پروتئین است. زرده آن حاوی مواد مغذی مانند کولین (نوعی ماده مغذی) است، اما بیماران با کلسترول بالا باید با احتیاط مصرف کنند.
- حبوبات: لوبیا قرمز، عدس و نخود منابع عالی پروتئین گیاهی و فیبر هستند. فیبر موجود در آنها به کاهش قند خون و کلسترول کمک می‌کند. یک فنجان عدس پخته‌شده حدود ۱۸ گرم پروتئین دارد.
- آجیل و دانه‌ها: بادام، گردو، پسته و دانه کتان نه‌تنها پروتئین دارند، بلکه حاوی چربی‌های سالم و فیبر هستند که قند خون را تثبیت می‌کنند.
- محصولات لبنی کم‌چرب: ماست یونانی بدون شکر و پنیر کم‌چرب گزینه‌هایی عالی برای تامین پروتئین هستند. یک فنجان ماست یونانی می‌تواند تا ۲۰ گرم پروتئین فراهم کند.
| منبع غذایی | پروتئین (گرم در ۱۰۰ گرم) | فیبر (گرم) | کربوهیدرات (گرم) | مناسب برای دیابت |
| سینه مرغ | ۳۱ | ۰ | ۰ | بله |
| عدس پخته | ۹ | ۸ | ۲۰ | بله |
| تخم‌مرغ | ۱۳ | ۰ | ۱ | بله |
| بادام | ۲۱ | ۱۳ | ۲۲ | بله |
| ماست یونانی | ۱۰ | ۰ | ۴ | بله |
- ماهی: مانند سالمون، سرشار از امگا-۳ و مفید برای قلب.
- حبوبات: عدس و لوبیا فیبر بالایی دارند و قند خون را تثبیت می‌کنند.
- آجیل: پسته و بادام چربی سالم و پروتئین فراهم می‌کنند.
کیفیت پروتئین: کامل یا ناکامل؟
پروتئین‌ها به دو نوع کامل (حاوی همه اسیدهای آمینه ضروری مانند گوشت و تخم‌مرغ) و ناکامل (مانند حبوبات) تقسیم می‌شوند. ترکیب منابع گیاهی (مثل برنج و لوبیا) می‌تواند پروتئین کامل ایجاد کند. برای دیابتی‌ها، تنوع در منابع مهم است.
پروتئین و شاخص گلایسمی
غذاهای پرپروتئین معمولا شاخص گلایسمی (Glycemic Index) که شاخص اندازه‌گیری میزان افزایش قند خون است پایین دارند، یعنی قند خون را به‌آرامی بالا می‌برند. مثلا، افزودن مرغ به برنج، پاسخ قند خون را تعدیل می‌کند.
بشقاب دیابت چیست؟
بشقاب دیابت روشی ساده برای وعده‌های متعادل برای سلامت افراد مبتلا به دیابت است:
- نیمی از بشقاب: سبزیجات غیرنشاسته‌ای (مثل بروکلی).
- یک‌چهارم: پروتئین کم‌چرب (مثل ماهی).
- یک‌چهارم: غلات کامل یا نشاسته (مثل برنج قهوه‌ای).
نکات کاربردی برای مصرف پروتئین برای بیماران دیابتی
برای استفاده بهینه از پروتئین در مدیریت دیابت، نکات زیر را در نظر بگیرید:
- وعده‌های غذایی متعادل: هر وعده باید ترکیبی از پروتئین (مانند مرغ)، فیبر (مانند سبزیجات) و چربی سالم (مانند روغن زیتون) باشد.
- اندازه‌گیری قند خون: با دستگاه گلوکومتر، قند خون خود را ۱-۲ ساعت پس از وعده‌های پروتئینی بررسی کنید تا اثرات آن را ببینید.
- مشاوره با متخصص تغذیه: برای تنظیم دقیق میزان پروتئین، به‌ویژه در صورت وجود مشکلات کلیوی، با متخصص مشورت کنید.
- ورزش و پروتئین: تمرینات مقاومتی (مانند وزنه‌برداری سبک) همراه با پروتئین می‌تواند حساسیت به انسولین را تا ۳۰ درصد بهبود دهد.
- برنامه غذایی پروتئینی برای بیماران دیابتی:
- صبحانه: ۲ عدد تخم‌مرغ آب‌پز + ۱ فنجان اسفناج + ۱ برش نان سبوس‌دار.
- ناهار: ۱۰۰ گرم سینه مرغ کبابی + ۱ فنجان لوبیا قرمز + سالاد سبزیجات.
- شام: ۱۵۰ گرم ماهی قزل‌آلا + ۱ فنجان بروکلی بخارپز.
مکمل‌های پروتئینی، ورزش و سبک زندگی سالم برای افراد دیابتی
مصرف مکمل‌های پروتئینی (مثل پروتئین وی یا پروتئین کازئین) می‌تواند برای برخی افراد از جمله ورزشکاران یا سالمندان مفید باشد؛ این مکمل‌ها آمینواسیدهای مورد نیاز برای ساخت عضله را فراهم می‌کنند. به‌ویژه پس از فعالیت ورزشی، مصرف مقداری پروتئین (مثلا پروتئین وی) می‌تواند ترمیم و رشد عضلات را تسریع کند.
اما در کل گفته می‌شود مکمل وی به‌تنهایی یا همراه تمرینات مقاومتی به بهبود حساسیت به انسولین و کنترل قند خون کمک می‌کند. با این حال، باید یادآور شد که مکمل‌ها جایگزین غذا نیستند و مصرف بلندمدت آنها (به خصوص در افراد با مشکلات کلیوی) باید تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه باشد.
ورزش منظم (به‌ویژه تمرینات مقاومتی مانند وزنه‌برداری یا تمرین با کش) نقش بسیار مهمی در استفاده بهتر از پروتئین دارد. انجام این‌گونه ورزش‌ها باعث می‌شود که عضلات برای ترمیم و رشد به پروتئین نیاز بیشتری داشته باشند؛ در نتیجه، ترکیب دریافت کافی پروتئین و ورزش می‌تواند منجر به افزایش توده عضلانی، کاهش چربی بدن، و بهبود حساسیت به انسولین شود.
مطالعات سایت diabetesfoodhub نشان داده‌اند که حفظ توده عضلانی به‌ویژه در افراد مسن مبتلا به دیابت برای کنترل قند و حفظ تحرک اساسی است.
در نهایت، سبک زندگی سالم شامل رژیم متعادل (کاهش چربی‌های اشباع و قندهای ساده)، فعالیت بدنی منظم، کنترل وزن و مدیریت استرس می‌تواند اثرات سینرژیک با رژیم پُر پروتئین داشته باشد و به کنترل قند خون کمک کند.
نتایج آزمایشگاهی و داده‌های علمی در خصوص تاثیر پروتئین بر دیابت
مطالعات متعددی نقش پروتئین در کنترل قند خون را بررسی کرده‌اند:
- مطالعه‌ای در Journal of Nutrition (2020): این مطالعه نشان داد که رژیم‌های غذایی با پروتئین متوسط (۲۰-۲۵ درصد از کل کالری) می‌توانند پاسخ گلوکزی پس از غذا را در بیماران دیابتی نوع ۲ کاهش دهند، به‌ویژه زمانی که پروتئین‌های گیاهی مانند حبوبات مصرف شوند.
- تحقیق دانشگاه صنعتی شاهرود (۱۳۹۷): مصرف مکمل کروم همراه با تمرینات HIIT باعث کاهش معنی‌دار هموگلوبین A1c (از ۷/۸ درصد به ۶/۹ درصد) و سطح انسولین سرم در زنان دیابتی نوع ۲ شد. این مطالعه نشان داد که پروتئین‌های موجود در رژیم غذایی می‌توانند اثرات مکمل‌ها را تقویت کنند.
- مطالعه بالینی درباره پسته (۲۰۲۴): مصرف ۵۶ گرم پسته در روز به مدت ۳ ماه باعث بهبود کنترل قند خون و کاهش کلسترول LDL در بیماران دیابتی شد.
- تحقیق درباره شنبلیله: مصرف روزانه یک گرم عصاره بذر شنبلیله به مدت ۲ ماه سطح قند خون ناشتا را در بیماران دیابتی نوع ۲ کاهش داد. شنبلیله حاوی ۲۲ درصد پروتئین است که به اثرات مثبت آن کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری
پروتئین یک عنصر کلیدی در مدیریت دیابت و کنترل قند خون است. این درشت‌مغذی با تاثیر کم بر قند خون، افزایش سیری، بهبود متابولیسم انسولین، کاهش خطر بیماری‌های قلبی، و حفظ سلامت عمومی به بیماران دیابتی کمک می‌کند تا زندگی سالم‌تری داشته باشند. انتخاب منابع پروتئینی سالم مانند ماهی، حبوبات، و آجیل و رعایت تعادل در رژیم غذایی می‌تواند اثرات مثبتی بر قند خون داشته باشد.
بااین‌حال، بیماران باید همیشه قبل از تغییر رژیم غذایی یا مصرف مکمل‌ها با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنند. برای اطلاعات بیشتر، منابع معتبری مانند انجمن دیابت آمریکا یا مقالات علمی در PubMed در دسترس هستند. دیابت یک چالش است، اما با دانش و انتخاب‌های درست، می‌توان آن را به‌خوبی مدیریت کرد.
برخی از سوالات رایج در مورد مصرف پروتئین در بیماران دیابتی
در انتهای این مقاله بخشی از سوالات متداولی که معمولا اکثر افراد مبتلا به دیابت هنگام مصرف دیابت در ذهن دارند به شکل مختصر پاسخ داده شده است:
بله، اما با نظر پزشک، به‌ویژه اگر مشکلات کلیوی دارند.
در افراد سالم خیر، اما در بیماران کلیوی باید محدود شود.
در هر وعده غذایی، به‌خصوص پس از ورزش.
