شب یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانی است که آداب و رسوم خودش را دارد. یلدا که قدیم‌ها به آن شب چله می‌گفتند، بلندترین شب سال در آخرین روز آذر ماه است. مراسم این شب شامل رسوم جالب و مختلفی است که به واسطه آن اعضای خانواده یا دوستان کنار هم جمع می‌شوند.
در این مطلب از کتاب کاله قصد داریم به مرور تاریخچه این شب آیینی، آداب و رسوم و البته خوراکی‌های ویژه یلدا بپردازیم که در نقاط مختلف ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند. از طرف دیگر، سعی شده به تفاوت مراسم شب چله یا شب چله در نقاط مختلف ایران هم اشاره‌ای داشته باشیم. امیدواریم مطالعه مطلب پیش‌رو برایتان مفید باشد.
تاریخچه شب یلدا
همانطور که اشاره شد، شب یلدا یکی از جشن‌های هزار ساله ایرانی است که در آخرین شب پاییز برگزار می‌شود. البته ناگفته نماند که طی سالیان درازی که از این شب خاص و آیینی گذشته، تغییراتی به مرور در آن ایجاد شده است. با این وجود، برخی از این آداب و رسوم‌ها همچنان ثابت و تا حدی دست‌نخورده مانده‌اند.
گفته می‌شود «شب چله» که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده به صورت رسمی در گاه‌شمار ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان اضافه شده و کلمه «یلدا» از یک واژه سریانی ریشه گرفته است. این واژه در لغت به معنای زایش است.
یلدا در واقع همان شروع چله زمستان است. به ۴۰ روز اول زمستان «چله بزرگ» و به ۲۰ روز بعدی زمستان هم «چله کوچک» اطلاق می‌شده است.
جالب است بدانید که ابوریحان بیرونی این شب را «میلاد اکبر» نامیده است. همین موضوع نشان می‌دهد که شب چله یا همان یلدا قدمت بسیار زیادی داشته و هزاران سال است که ایرانی‌ها به آن توجه ویژه‌ای دارند.
آداب و رسوم ویژه شب یلدا
شب چله علاوه بر آن که یک آیین کهن پارسی است و از گذشته تا کنون نقش مهمی را در فرهنگ عامه ایرانی‌ها و برخی از کشورهای همسایه دارا بوده است، فرصتی را برای اعضای خانواده و فامیل فراهم می‌کند تا دور هم جمع شوند و شروع زمستان را در کنار یک‌دیگر جشن بگیرند.
یلدا فرصتی را فراهم می‌آورد تا پیروان فرهنگ پارسی خاطرات خوشی را از بودن در کنار اعضای خانواده خود رقم بزنند و باقی سال را با حالی به مراتب بهتر پشت سر بگذرانند.
مراسم یلدا همانند هر جشن دیگری دارای آداب و رسوم خاص خودش است. بخشی از آداب و رسوم این شب مربوط به خوراکی‌های مخصوص شب یلدا می‌شود.
در ادامه، علاوه بر مرور برخی از آداب و رسومی که در این شب گرامی داشته می‌شود، برخی از خوراکی‌های این شب را هم معرفی می‌کنیم. همینطور، پیشنهاداتی در ارتباط با دستور تهیه غذاهای ویژه سفره یلدا برایتان تدارک دیده‌ایم که مطالعه و مرور آن‌ها خالی از لطف نیست.
شاهنامه خوانی
یکی از مهم‌ترین رسوم شب باستانی یلدا، شاهنامه‌خوانی است. در گذشته مرسوم بود، زمانی که اعضای خانواده دور هم جمع می‌شدند تا این شب را در کنار هم بگذرانند، بزرگان خانواده به خواندن شاهنامه پرداخته و قصه‌هایی از آن را نقل می‌کردند. این رسم همچنان در برخی از نقاط ایران و در میان خانواده‌های ایرانی برقرار است.
فال حافظ
گرفتن فال حافظ و خواندن آن هم یکی دیگر از رسوم مخصوص مراسم یلدا است. معمولا در این شب، بزرگترها دیوان حافظ را باز می‌کنند و چندین بیت از آن را می‌خوانند. سپس، هر فرد حاضر در مراسم نیت کرده و تفالی به حافظ می‌زند. بخشی از این شب طولانی به خواندن غزلیات حافظ و تعبیر فال می‌گذرد.
قصه خوانی یا مثل‌گویی
قصه‌خوانی یا مثل‌گویی یکی دیگر از آداب مخصوص گذران شب یلداست. در این شب قصه‌های کهن ایرانی از جمله قصه‌های اساطیری و قصه‌های دیگر مانند هزار و یک شب از زبان بزرگترها نقل می‌شود. همینطور، مثل‌های قدیمی همراه با داستانی که در خود دارند گفته شده و همگی در قالب داستان‌های شیرین برای افراد دیگر روایت می‌شوند.
تازه عروسان و شب چلگی
یکی دیگر از رسومی که در شب یلدا انجام می‌شود، مربوط به تازه عروس‌هاست. در این شب بزرگترها برای کسانی که در آن یک سال ازدواج کرده‌اند، یک سینی یا طبق آماده می‌کنند. این طبق شامل خوراکی‌های سنتی این شب باستانی مانند: آجیل، انار، خرمالو و انجیر است.
فرهنگ غذایی شب یلدا در شهرهای مختلف ایران
شب یلدا شبی برای دورهمی و شب‌نشینی به دعوت بزرگان فامیل است. شب چله که می‌رسد، همچنان مانند روزهای گذشته، خانه بزرگان خانواده پر است از همه اعضای خانواده که به بهانه ادای احترام به بزرگان دور هم جمع می‌شوند تا شب چله را جشن بگیرند.
در گذشته‌های دور، که هنوز کرسی بخشی از اسباب خانه در زمستان بود، همه خوراکی‌های شب چله روی آن قرار می‌گرفت. مهمانان دور کرسی بزرگی که میزبان خانه تدارک می‌دید می‌نشستند. هندوانه‌ها و انارهای قاچ‌خورده را می‌خورند، گل می‌گفتند و گل می‌شنیدند. برخی سرگرم خوردن آجیل، برخی مشغول حافظ‌خوانی و برخی هم مشغول شنیدن فال گرفته می‌شدند.
گفتگوی آن‌ها ادامه داشت تا شام شب یلدا آماده سرو می‌شد. از آنجایی که ایران کشوری بزرگ است، هر شهری برای خودش خوراکی و غذای منحصر به فردی متناسب با فرهنگ آن منطقه دارد که به جشن باستانی یلدا رنگ و بوی بومی هم می‌بخشید.
در شیراز غذای مخصوص این شب هویج پلو یا کلم پلوست که بیشتر با مرغ و زعفران سرو می‌شود. درست است که هر شهر ایران این شب را با خوردن غذاهای معمولی شهر خود جشن می‌گیرد، اما نکته جالب این‌جاست که در اکثر شهرها مواد اصلی غذای شب چله، انار یا گردو است. مانند قزوین که در آن خورش انار (انار پلو) یا ناردون در مازندران را به عنوان غذای اصلی سرو می‌کنند.
با وجود غذاهای محلی، خورشت فسنجان همچنان یکی از رایج‌ترین غذاهای یلدایی است که در اکثر نقاط ایران پخته می‌شود.
رسوم شب یلدا در شیراز
شب یلدا به طور کلی رسوم خاصی دارد که در همه‌جا مشترک است اما ممکن است که در شهر یا استان‌های مختلف هم به شیوه خاصی جشن گرفته شود.
یکی از جشن‌های جالب یلدا مربوط به شهر شیراز است. شیرازی‌ها هم همانند شهرهای دیگر سفره یلدا پهن می‌کنند. در این سفره میوه‌های مختلف مانند هندوانه، انار، خرمالو، انجیر، خرما و انواع آجیل به همراه دیوان حافظ، آجیل مشکل‌گشا و پشمک شب یلدا وجود دارد.
غذایی که به عنوان شام یلدا در شیراز سرو می‌شود، معمولا کلم پلو شیرازی است. در کنار غذای اصلی، نوعی دسر به نام رنگینک قرار می‌گیرد. رنگینک یک دسر خوشمزه و سالم است که از ترکیب خرما به همراه آرد تفت داده شده تهیه می‌شود. این دسر در شیراز، خوزستان و به صورت کلی، در جنوب ایران بسیار محبوب است.
تصور شیرازی‌ها بر آن است که افراد دو نوع طبع دارند. در واقع آن‌ها یا سرد مزاج یا گرم مزاج هستند. بنابراین، افراد حاضر در مراسم جشن یلدا با توجه به طبعی که دارند، خوراکی‌های مختلف را امتحان می‌کنند تا در این مراسم آیینی بتوانند طبع خود را متعادل نگه دارند. به طور مثال، افراد دارای طبع گرم هندوانه و افراد سرد مزاج خرمالو و یا انجیر می‌خورند.
جشن یلدا در گیلان
جشن یلدا در گیلان هم به شیوه گیلانی‌ها خاص و متفاوت برگزار می‌شود. هرچند بخش زیادی از مراسم در همه جا مشابه است اما سوال آن است که گیلانی‌ها برای این جشن باستانی چه کار ویژه‌ای انجام می‌دهند؟
در استان گیلان همه همانند دیگر مناطق ایران سفره یلدا پهن می‌کنند. در این سفره هندوانه جای اصلی را دارد. جالب است بدانید که دلیل استفاده از هندوانه به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان شب یلدا این است که هندوانه در باور سنتی کمک می‌کند که شما در تابستان بعدی احساس تشنگی نکنید و در زمستان هم سردتان نشود.
در گیلان علاوه بر هندوانه و انار، میوه‌ای محلی به نام آوکونوس هم در سفره قرار می‌گیرد. آوکونوس در واقع همان میوه ازگیل است که حالت سفتی دارد اما گیلانی‌ها در پاییز ازگیل سفا را درون خمره‌های بزرگی نگه‌داری می‌کنند و در بهار هر وقت که دوست داشتند آن را از خمره بیرون آورده و به همراه گلپر و نمک نوش جان می‌کنند. در کنار تمام این سنت‌ها، گیلانی‌ها با فال هندوانه شب یلدا را برای خودشان جذاب‌تر می‌کنند.
شامی که برای مراسم یلدا در گیلان تهیه و سرو می‌شود، سبزی پلو با ماهی یا ترشی تره است.
در گیلان همانند بسیاری از مناطق دیگر برای عروس‌ها سینی آماده می‌شود. جالب است بدانید که در وسط این سینی یک ماهی سفید تازه و خام وجود دارد که با سبزیجات تزئین شده است. به اعتقاد گیلانی‌ها این ماهی نماد برکت است.
جشن یلدا در اصفهان
شب یلدا در اصفهان هم اشتراکات زیادی با دیگر مناطق دارد اما مردم این استان آیین‌های مخصوص به خود را هم اجرا می‌کنند. مهم‌ترین آیینی که در این استان برای چله وجود دارد این است که این شب را به دو بخش «چله زری» و «عمو چله» تقسیم می‌کنند.
ساکنان این خطه از ایران معتقدند که از قدیم هر چیزی به دو شکل مونث و مذکر تقسیم می‌شده است. طی حرکتی نمادین، با پهن کردن لباس و رخت خواب‌ها در فضای باز مخصوصا زیر نور خورشید به «چله زری» و «عمو چله» خوش‌آمدگویی می‌کنند.
نوشیدنی‌های مخصوص یلدا در اصفهان شامل همان چای و شربت می‌شود. البته اگر آن شب برفی باشد، مخلوط برف و شیره انگور هم سرو می‌شود. این ترکیب مخصوص استان اصفهان است.
از جمله غذاهای اصلی جشن یلدا در اصفهان سبزی پلو با ماهی و کوفته گندی است.
رسوم شب یلدا در خراسان
یلدا در استان خراسان به شیوه جالبی برگزار می‌شود. این شب در خراسان با آیین «کفبیخ یا کف‌زنی» همسو می‌شود. کفبیخ نام یک دسر خراسانی بوده که ماده اصلی آن از ریشه گیاه چوبک به دست می‌آید. در واقع، طرز تهیه کفبیخ به همان مراسمی اشاره دارد که در شب چله انجام می‌شود.
کف زنی از آیین‌های مردم خراسان قدیم و به‌خصوص منطقه قهستان بوده که امروزه هم این سنت در بسیاری از شهرهای جنوب خراسان از جمله: بیرجند، قائن و گناباد رواج دارد. در استان خراسان شمالی در یلدا و برای غذای اصلی معمولا غذایی با نام انار پلو تهیه می‌کنند که مخلوط انار، کشمش و برنج است.
شب یلدا در لرستان
یلدا در استان لرستان هم با مراسم «امشو اول قهاره» همراه است، اما این مراسم چیست؟
در این شب نوجوانان و جوانان با تاریک شدن هوا به پشت بام خانه‌های همسایه رفته و شالی را به حیاط منزل آویزان می‌کنند. سپس، با سر دادن شعری با این محتوا: «امشو اول قهاره، خیر دهونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحبخانه می‌خواهند تنقلات شب چله را در شال آن‌ها بریزد. این مراسم بی‌شباهت به مراسم قاشق زنی نیست.
یکی از خوراکی‌های مخصوص چله در استان لرستان، گندم شیره است. مردم لرستان در یلدا پلو با بوقلمون یا گوشت گوسفند را سرو می‌کنند.
ایده خوراکی‌های مخصوص یلدا
همانطور که تا اینجا خواندید، یلدا آداب و رسوم خاص خود را دارد، اما در این شب علاوه بر انجام این آیین و رسوم باستانی ایرانی، خوراکی‌هایی وجود دارد که برخی از آن‌ها پایه ثابت این شب آیینی هستند. از خوراکی‌های جذاب دیگر این شب می‌توان به ذرت یلدا و آجیل مشکل‌گشا اشاره کرد.
در برخی از استان‌ها هم همانطور که پیش‌تر اشاره شد، رسوم مخصوص خود را دارند. بنابراین برخی از خوراکی‌های آن‌ها نیز خاص خودشان است. برای مثال می توان به گندم شیره در لرستان، حلوای هویج ارومیه، شیرینی توت، راحت‌الحلقوم اشاره کرد.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در جشن یلدا آن است در این شب جذاب و به یادماندنی چه چیزهایی می‌شود برای مهمان‌ها تهیه کرد که علاوه بر خوراکی‌های مخصوص یلدا در آن شب سرو شود و البته حال و هوای یلدایی داشته باشد. برای مثال شما می‌توانید در این شب شام، دسر و میان وعده‌های یلدایی تهیه و همراه عزیزانتان میل کنید. در ادامه به معرفی این خوراکی‌ها خواهیم پرداخت.
در این شب که اعضای خانواده یا دوستان در کنار هم جمع شده‌اند می‌توان وعده شام را با تم یلدا و البته خیلی لذیذ و خوشمزه و صد البته به یادماندنی تهیه کرد. یکی از غذاهای مخصوص این شب که میزبانان برای مهمان‌ها تدارک می‌بینند، سبزی پلو با ماهی است. گاهی هم آش رشته سرو می‌شود. اما می‌توان علاوه بر این غذاها، غذاهای جذاب دیگری هم تهیه کرد.
میوه‌های شب یلدا
برخی میوه‌ها نماد جشن یلدا هستند و به عبارت دیگر، سفره یلدا با این میوه‌ها تعریف می‌شود. این میوه‌ها شامل موارد زیر می‌شود:
- انار
- هندوانه
- خرمالو
- خرما
- کدو
- لبو
- باقالی
خوب است بدانید میوه‌هایی مانند: انار و هندوانه که عضو ثابت سفره یلدا هستند به دلایل خاصی در این شب استفاده می‌شوند. انار در شب یلدا نماد زایش و شادی است، بنابراین دلیل وجود آن در شب چله به قصد یادآوری رویش و زایش جهان است.
هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است اگر مقداری هندوانه در یلدا بخورید، در فصل زمستان بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد. جالب است بدانید که این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین‌های A، B و C است، مطابقت دارد.
تنقلات و آجیل یلدا
همانند هر جشن دیگری در مراسم یلدا علاوه بر غذا، تنقلات هم سرو می‌شود. این تنقلاب می‌تواند بسیار متنوع باشد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها پرداخته‌ایم.
- پسته
- فندق
- بادام
- ذرت بو داده
- آجیل مشکل‌گشا
- میوه‌های پاییزی خشک
- برگ زردآلو
خوراکی‌های مخصوص یلدا برای رژیم گیاهی
همانطور که اشاره شد شب چله مهمانی مناسبی است که اعضای خانواده یا جمعی از دوستان در کنار یگدیگر جمع شوند. در بین این افراد قطعا سلیقه‌های مختلف از نظر ذائقه غذایی و حتی سبک غذایی وجود دارد. برای مثال، ممکن است بعضی از افراد رژیم گیاهخواری و یا وگان داشته باشند، بنابراین برای این افراد هم باید خوراکی‌های مخصوص به خودشان را تدارک دید.
نگران این موضوع نباشید؛ چون غذا، دسرها و پیش غذای میز یلدا مانند: انواع سالاد و نوشیدنی یلدا می‌تواند غذای گیاهی ویژه شب یلدا برای گیاهخواران باشد.
یکی از خوراکی‌های جذاب یلدا برای افراد گیاهخوار و حتی وگان می‌تواند مارشملو باشد. همچنین برای غذای اصلی آش رشته یک جایگزین مناسب برای شام یلدایی گیاهخوارها است. افراد با رژیم غذایی وگان هم می‌توانند آش رشته را بدون کشک و لبنیات میل کنند.
یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانی است که با آداب و رسوم خاص خود و البته خوراکی‌های خاص این شب همراه است. برای به یادماندنی‌تر شدن این شب می‌توان کارهای زیادی انجام داد. یکی از این کارها به جا آوردن آداب و رسوم خاص یلدا و البته درست کردن غذاهای ویژه یلدا است.
درست کردن غذاهای جذاب و گذراندن چند ساعت در کنار عزیزان می‌تواند شب چله را خاطره‌انگیزتر از همیشه کند.
