ممکن است متوجه شده باشید که فرزندتان بعد از خوردن شیر دچار بی‌قراری می‌شود و نفخ، اسهال یا دل درد رهایش نمی‌کند. عدم تحمل لاکتوز در کودکان آنقدر شایع است که بعید نیست فرزند شما را هم درگیر کرده باشد. اما نگران نباشید! اگر نشانه‌های این اختلال را بشناسید و به موقع لاکتوز را از رژیم غذایی فرزندتان حذف کنید، زودتر از آنچه که انتظار دارید مشکلات کودکتان برطرف می‌شود.
همه چیز درباره لاکتوز یا قند شیر
مشکل عدم تحمل لاکتوز به دلایل مختلفی در کودکان رخ می‌دهد و درمان آن از چند روش ممکن است. اما لاکتوز چیست؟
لاکتوز، همان قندی است که در شیر و محصولات لبنی وجود دارد. این قند پیچیده برای اینکه توسط بدن انسان قابل مصرف باشد باید ابتدا به قندهای ساده‌تری به نام لاکتُولُوز (Lactulose)، گالاکتوز (Galactose) و گُلُوکُز (Glucose) تجزیه شود. در نتیجه، برای تجزیه لاکتوز، در روده انسان آنزیمی به نام لاکتاز (Lactase) ترشح می‌شود.
مقدار ترشح و موجودی این آنزیم در بدن انسان به صورت طبیعی همراه با بالا رفتن سن کاهش پیدا می‌کند. اما در مورد کودکان امکان دارد که ناتوانی در تولید لاکتاز به عوامل چندگانه‌ای مرتبط باشد. بنابراین، وقتی مواد لبنی به روده کوچک کودک می‌رسند، در این قسمت التهاب ایجاد شده و عوارض آن خود را به صورت مشکلات گوارشی مختلف نشان می‌دهد.
همچنین ممکن است مشکلات ایجاد شده برای کودک خطرناک نباشند، اما قطعا آزاردهنده هستند.
کودک شما هم با عدم تحمل لاکتوز درگیر است؟
عدم تحمل لاکتوز، عمدتا در کودکان دو تا بالای پنج سال دیده می‌شود. همانطور که در مطلب مربوط به علائم عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالان هم توضیح دادیم، افراد به علت‌های متفاوتی ممکن است علائم عدم تحمل لاکتوز را نشان بدهند. در صورتی که فرد از کودکی چنین مشکلی داشته باشد، احتمالا در بزرگسالی هم ادامه خواهد داشت. از طرف دیگر، ممکن است درمان عدم تحمل لاکتوز نیازمند اقدام خاصی نباشد و با بزرگ شدن از بین برود.
البته، کودکان به ندرت با این بیماری به دنیا می‌آیند و در صورتی که پدر و مادر به آن دچار باشند، عدم تحمل لاکتوز در نوزادان آنها اتفاق می‌افتد. در چنین شرایطی، کودک از همان زمان تولد نمی‌تواند لاکتوز موجود در شیر مادر یا شیرخشکهای گاوی را تحمل کند و نیاز به مصرف شیرخشکهای ویژه خواهد داشت.
اسهال شدید، یکی از نشانه‌هایی است که عدم تحمل لاکتوز در کودکان را آشکار می‌کند. نوزادان مبتلا به این مشکل، ممکن است حتی چند هفته به اسهال دچار باشند. اما بد نیست بدانید که این بیماری همیشه ژنتیکی نیست. مصرف برخی از داروها، ممکن است سطح آنزیم لاکتاز در بدن را کمتر کند و فرد را با ناتوانی در تحمل لاکتوز روبرو کند. گذشته از این، کودکانی که مدت‌ها به بیماری‌های روده‌ای مثل سلیاک یا کرون دچار بوده‌اند، ممکن است بعد از مدتی دچار ناتوانی در تحمل لاکتوز شوند.
علائم عدم تحمل لاکتوز در کودکان نیز مانند بزرگسالان است. اما علاوه بر همه این علائم، ممکن است بچه‌ها بدخلقی هم کنند. چه شیر مادر و چه ترکیباتی مانند شیرخشک نوزاد که از شیر گاو تهیه شده باشد، لاکتوز دارند. بنابراین، اگر متوجه شدید که بعد از مصرف هر کدام از انواع شیر، یا مواد غذایی حاوی ترکیبات لبنی، کودکتان مشکلات گوارشی و بدخلقی دارد، به پزشک کودکان مراجعه کنید.
نوزادانی که نارس متولد میشوند، ممکن است برای مدتی توان هضم لاکتوز را نداشته باشند. در سه ماهه پایانی بارداری، مقاومت بدن آنها نسبت به این ماده، افزایش پیدا می‌کند و نوزادان نارس، فرصت رسیدن به چنین تکاملی را در رحم مادر پیدا نمی‌کنند.
در موارد بسیار نادر، برخی از نوزادان از بدو تولد نمی‌توانند لاکتاز بسازند.
البته بعید نیست که به دلیل خفیف بودن واکنش‌های کودکتان به لاکتور، ناتوانی در تحمل لاکتوز تا سالهای مدرسه تشخیص داده نشود و به همین دلیل هم سراغ معجزه لبنیات بدون لاکتوز نرفته باشید.
دلایل عدم تحمل لاکتوز در کودکان
عدم تحمل لاکتوز درکودکان دلایل متعددی دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
- بیماری‌های گوارشی یا عفونت
- آسیب به روده کوچک
- سابقه خانوادگی عدم تحمل لاکتوز (در این موارد، با گذشت زمان، ممکن است بدن، آنزیم لاکتاز کمتری بسازد. حتی امکان دارد که علائم عدم تحمل لاکتوز در سنین نوجوانی یا بزرگسالی رخ دهد.)
- نوزادان نارس که زودتر از موعد مقرر به دنیا می‌آیند (البته در این نوزادان، عدم تحمل لاکتوز اغلب مشکلی کوتاه مدت است که با بزرگتر شدن کودک از بین می‌رود.)
علائم عدم تحمل لاکتوز یا مقاومت به لاکتوز در کودکان
نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز ۳۰ دقیقه تا دو ساعت بعد از مصرف شیر یا مواد لبنی بر پایه شیر، در کودک بروز می‌کند. البته توجه داشته باشید که علائم عدم تحمل لاکتوز در هر کودک می‌تواند متفاوت باشد. اما به صورت کلی این علائم عبارتند از:
- تورم یا نفخ بیش از حد
- شکم درد
- قولنج شکمی شدید
- مدفوع شل یا اسهال
- افزایش غیرمعمول سطح گاز پس از شیر خوردن
- حالت تهوع
- سایر علائم GI (معده-روده‌ای)
- اگر علائم فوق بعد از هر بار تغذیه کودک تکرار شود و با گریه مداوم همراه باشد، باید به پزشک مراجعه کنید.
- از آنجایی که نوزادان راه مناسبی برای بیان درد خود ندارند، شاید فهمیدن اینکه آیا کودک شما شکم‌درد دارد یا نه، کمی دشوار باشد. اما کودکان برای بیان این درد، علائم خاصی را نشان می‌دهند یا حالت‌های خاصی را به خود می‌گیرند. از جمله:
- لگد زدن مداوم
- گره کردن مشت
- گریه به هنگام خارج شدن باد از شکم
- قوس دادن پشت خود برای تخلیه باد شکم
تفاوت عدم تحمل لاکتوز در کودکان و آلرژی کودک به لبنیات
عدم تحمل لاکتوز و آلرژی به لبنیات شباهت‌های زیادی دارند. علائم در هر دوی این حالت‌ها تا حدودی به همدیگر شبیه هستند، اما در آلرژی یا حساسیت به شیر این سیستم ایمنی بدن کودک است که واکنش نشان می‌دهد. درحالیکه در عدم تحمل لاکتوز صرفا دستگاه هاضمه درگیر می‌شود.
آلرژی به شیر نوعی حساسیت غذایی است که در آن سیستم ایمنی بدن به هر نوع لبنیات واکنش نشان می‌دهد. در این حالت، ممکن است علائمی مشابه عدم تحمل لاکتوز مانند اسهال یا ناراحتی معده رخ دهد. اما، علائم دیگری که به هنگام آلرژی داشتن رخ می‌دهند عبارتند از:
- سرفه کردن
- التهاب
- خارش
- کهیر
- خس‌خس سینه
- چشمان خیس
- استفراغ
در صورت آلرژی داشتن کودک به شیر، پوست فرزندتان دچار خارش شده و جوش‌های کوچکی روی آن دیده می‌شود، یا اینکه صورت، زبان یا لب‌های او متورم شده، یا نشانه‌هایی مثل آب‌ریزش بینی، خیسی چشم‌ها و کهیر را در او مشاهده می‌کنید. در این صورت احتمالا فرزندتان به پروتئین موجود در لبنیات گاوی حساسیت دارد و دچار ناتوانی در تحمل لاکتوز نشده است.
اگر متوجه هر یک از این علائم شدید، حتی اگر خفیف باشند، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید. در صورت عدم درمان، این علائم می‌تواند منجر به عوارضی مانند تنفس سخت و کاهش شدید فشار خون شود.
لاکتوز در چه غذاهایی وجود دارد
گفتیم که لاکتوز، همان قند طبیعی است که در شیر، پنیر و سایر محصولات لبنی وجود دارد. شاید برای شما که کودکتان با مشکل عدم تحمل لاکتوز روبروست، سوال باشد که کدام موادغذایی لاکتوز دارند؟
اگر فرزند شما دچار عدم تحمل لاکتوز باشد، بهترین را برای کمک به او، جایگزین کردن شیر و ماست بدون لاکتوز در رژیم غذایی او، به جای لبنیات حاوی لاکتوز است.
این فهرست، برخی مواد لبنی و غذاهای دارای لاکتوز را نشان می‌دهد:
- اسموتی
- سس سفید بر پایه شیر
- کاستارد و پودینگ
- پنیر
- بستنی
- شیر
- ماست
- غذاهایی که پنیر پیتزا دارند مانند پیتزا یا مک اند چیز
- خامه‌های فرم گرفته
- خامه بر پایه شیر
- فیلینگ دسر خامه‌ای
همانطور که گفتیم، شدت بروز عدم تحمل لاکتوز در همه کودکان به یک اندازه نیست و فرق دارد. شاید کودک شما راحت‌تر بتواند ماست مصرف کند، اما بعد از مصرف پنیر دچار علائم ناراحتی‌های گوارشی شود.
تست‌های تشخیص عدم تحمل لاکتوز
در صورتی که پزشک برای تشخیص دقیق ابتلا یا عدم ابتلای کودک شما به عدم تحمل لاکتوز، تقاضای انجام آزمایش بدهد، به یکی از این سه روش خواهد بود:
- تست تحمل لاکتوز: از طریق این تست که با استفاده از آزمایش خون انجام می‌شود، مقدار گلوکز موجود در خون فرزندتان را اندازه‌گیری می‌کنند. البته روش انجام به این صورت است که از قبل کودک مقداری ماده لبنی حاوی لاکتوز را میل می‌کند.
- تست تنفسی هیدروژن: این یک آزمایش ساده تنفسی است. ابتدا مایعی حاوی لاکتوز به کودک خورانده شده و بعد مقدار هیدروژن موجود در بازدم او را اندازه می‌گیرند. بالا بودن هیدروژن به معنی ناتوانی بدن در تجزیه لاکتوز است.
- آزمایش مدفوع: در این روش، لاکتوز هضم نشده‌ای را که داخل مدفوع موجود است اندازه‌گیری می‌کنند. این روش را بیشتر برای کودکان و نوزادان استفاده می‌کنند.
راه‌های درمان عدم تحمل لاکتوز در کودکان
درمان مقاومت نسبت به لاکتوز به علائم این مشکل، سن و سلامت عمومی کودک شما بستگی دارد. نکته مهمی که باید بدانید این است که هیچ درمانی باعث نمیشود تا بدن کودک شما لاکتاز بیشتری بسازد. اما درست مانند مواقعی که علائم عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالان را درمان می‌کنیم، در این زمینه هم می‌توان علائم کودک را با رژیمی که لاکتوز را محدود می‌کند مدیریت کرد.
شاید با موفقیت در مدیریت سبک زندگی و رژیم غذایی کودکتان دیگر نیازی به حذف کامل شیر و مواد لبنی از غذای او نباشد. همچنین راه دیگری که برای درمان مشکلات گوارشی کودکان وجود دارد استفاده از قرص‌های آنزیم لاکتاز است.
کنترل لاکتوز در رژیم غذایی کودک
- برای اینکه بدانید چه مواد یا غذاهای لبنی‌ای را می‌توانید در رژیم غذایی کودکتان جا بدهید یا نه، ابتدا یک هفته آزمایش کنید. پس از یک هفته محدود کردن غذاهای حاوی لاکتوز، سعی کنید مقدار کمی شیر یا فرآورده‌های شیری را به رژیم غذایی کودک اضافه کنید. ببینید آیا کودک شما علائمی دارد یا خیر؟ توجه داشته باشید که کودک چه غذاهایی را می‌تواند تحمل کند و چه غذاهایی را نباید بخورد.
- شیر و فرآورده‌های آن را همراه با سایر غذاها به خورد کودکتان بدهید. اگر کودک شما شیر یا فرآورده‌های شیر را همراه با وعده‌های غذایی مصرف کند، ممکن است متوجه کاهش علائم او شوید. مثلا می‌توانید پنیر را با کراکر به کودکتان بدهید تا بخورد. یا اجازه دهید فرزندتان شیر را با غلات بخورد.
- محصولات لبنی‌ای را انتخاب کنید که سطوح لاکتوز طبیعی کمتری را دارند. از جمله این مواد لبنی، پنیرهای سفتی مثل چدار، پارمزان، پنیر سوییسی و ماست بدون لاکتوز است.
- به دنبال شیر بدون لاکتوز و محصولات لبنی بدون لاکتوز و لاکتوز فری باشید. این محصولات را می‌توانید در بسیاری از فروشگاه‌های مواد غذایی پیدا کنید. در واقع، از نظر طعم یا ظاهر هیچ فرقی بین آنها و شیر و فرآورده های شیر معمولی وجود ندارد. فقط آنزیم لاکتاز به آنها اضافه شده است.
- در مورد محصولاتی که حاوی لاکتوز هستند بررسی کنید. می‌توانید از پزشکان یا فروشندگان مطلع در مورد نیاز کودک خود به قرص یا قطره لاکتاز سوال کنید. این داروها بایستی هنگام مصرف محصولات لبنی همراهشان مصرف شوند. در همین رابطه می‌توانید برای ایجاد تغییرات لازم در رژیم غذایی فرزندتان که مبتلا به عدم تحمل لاکتوز است با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
سوالاتی که باید از مشاور تغذیه یا پزشک اطفال بپرسید
اگر بعد از بررسی وضعیت کودکتان متوجه شدید که احتمالا نسبت به مصرف شیر و موادلبنی بر پایه شیر حساسیت دارد و یا دچار عدم تحمل به لاکتوز است می‌توانید از پزشک کودکان وقت ویزیت بگیرید و این مراحل را انجام بدهید:
- از قبل دلیل بازدید را بدانید.
- قبل از بازدید، سؤالاتی را که می‌خواهید بپرسید، یادداشت کنید.
- در جریان ویزیت دکتر، اگر تشخیصی داده شد و یا پزشک هر گونه دارو، درمان یا آزمایشی را تجویز کرد، آن را یادداشت کنید. همچنین هر دستوری که پزشک برای کودکتان می‌دهد یادداشت کنید.
- چرایی تجویز یک دارو یا درمان جدید را بپرسید و ببینید چگونه به کودک شما کمک می‌کند. همچنین عوارض آن را سوال کنید.
- از پزشک در مورد روش‌های دگیر برای بهبود وضعیت فرزندتان بپرسید.
- بدانید که چرا پزشک فلان آزمایش یا روش را به شما توصیه می‌کند و نتایج آن چه معنایی می‌تواند داشته باشد.
- بدانید که اگر فرزندتان دارویی را مصرف نکند یا آزمایش یا روشی را انجام ندهد، ممکن است چه اتفاقی روی بدهد.
- اگر نیاز بود که باز هم فرزندتان به خاطر عدم تحمل لاکتوز در کودکان توسط پزشک معاینه شود، تاریخ، زمان و هدف آن ویزیت را یادداشت کنید.
- از پزشک بپرسید که در صورت نیاز به دسترسی داشتن به او چگونه می‌توانید با او تماس بگیرید.
حساسیت به لاکتوز شیر نگران کننده است؛ اما توجه داشته باشید اگر بدون مشورت با پزشک نسبت به حذف شیر و مواد لبنی از غذای کودک اقدام کنید، ممکن است دچار کمبود انواع ویتامین‌ها و مواد مدنی بخصوص کلسیم بود.
کمبود کلسیم در کودکان مبتلا به عدم تحمل لاکتوز
یکی از راه‌هایی که پزشک کودکان برای مداوای کودکان مبتلا به عدم تحمل لاکتوز تجویز می‌کند، کاهش میزان شیر در رژیم روزانه یا حذف شیر و مواد لبنی به طور کلی است. اما شیر و محصولات لبنی، منبع اصلی کلسیم در کودکان هستند. اگر کودک شما عدم تحمل لاکتوز دارد، باید از دریافت کلسیم کافی به روش‌های دیگر مطمئن شوید. در واقع عوارض شیر بدون لاکتوز برای کودک شما بسیار محدود است، به شرطی که حواستان به سطح کلسیم او باشد.
کودک شما برای رشد و ترمیم استخوان‌هایش نیازمند کلسیم است. به علاوه، کلسیم در پیشگیری از برخی بیماری‌ها نقش دارد. اما برای جایگزین کردن کلسیم شیر در وعده‌های غذایی کودکتان چه می‌توانید بکنید؟ خیلی ساده، می‌توانید از سایر منابع تامین کلسیم که غذاهای غیر لبنی هستند استفاده نمایید، از جمله:
- سبزیجات سبز رنگ، مانند کلم برگ‌ها، سبزی شلغم، کلم بروکلی و کلم‌پیچ
- ماهی‌هایی با استخوان نرم و خوراکی، مانند سالمون و ساردین
- توفو و تِمپه
- آب پرتقال غنی شده با کلسیم
- شیر سویا غنی شده با کلسیم
- غلات صبحانه غنی شده با کلسیم
اگر در صورت جایگزینی مواد غذایی یاد شده هم همچنان کودک شما با کمبود کلسیم روبرو باشد، پزشک می‌تواند مکمل کلسیم برای او نجویز کند.
کمبود ویتامین دی در کودک مبتلا به عدم تحمل لاکتوز
ویتامین D برای جذب کلسیم مورد نیاز است. بنابراین، ضروری است که رژیم غذایی کودک شما ویتامین D کافی داشته باشد. تخم‌مرغ و جگر از منابع ویتامین D هستند.کودکان زیر یک سال باید روزانه ۴۰۰ واحد ویتامین D دریافت کنند و این میزان در کودکان یک ساله به بالا، روزانه ۶۰۰ واحد ویتامین D است.
زندگی با عدم تحمل لاکتوز
عدم تحمل لاکتوز در کودکان علائم ناخوشایندی ایجاد می‌کند. اما در بیشتر موارد، لازم نیست تمام غذاهای حاوی لاکتوز را از رژیم غذایی کودک خود حذف کنید. با مشاهده علائم کودک بعد از مدتی آزمون و خطا، متوجه خواهید شد که او از چه غذاهایی می‌تواند استفاده کند.
در صورت نیاز به حذف غذاهای لبنی از رژیم غذایی کودکتان، از جایگزین‌های دیگر خوراکی استفاده کنید. همچنین اطمینان حاصل کنید که فرزندتان کلسیم و ویتامین D کافی را دریافت می‌کند.
