سیر ؛ از نماد ابراز محبت تا علاج طاعون

نقش سیر در زمان قدیم

سه هزار و پانصد و بیست و دو سال برگردید به عقب. امروز روز خوبی است، یک روز آفتابی، در واقع بهترین روز زندگی شماست. روز عروسی­‌تان در یونان یا روم باستان است، وقتی کنار همسر آینده‌تان ایستاده‌­اید و مشتاقانه، منتظر مراسم رسمی ازدواج هستید. همه چیز عالی است، مهمان­‌ها خوشحال هستند و هر کدام از شما حلقه‌ای از سیر را دور گردن یا روی سرش گذاشته است که بویش همه جا را پر کرده است! چه شد؟ تصوراتتان به هم ریخت؟ درست خواندید؛ یونانی‌های باستان سیر را حتی به عاشقانه‌ترین مراسم‌هایشان راه می‌دادند.       

در آن دوران، سیر نماد محبت و عشق و بسیاری چیزهای جالب دیگر بوده است. در تاریخ چهار هزار ساله و پر فراز و نشیب سیر، توصیف آن همیشه مثبت و کارکردهایش بی‌­شمار بوده است؛ از راندن شیاطین و ارواح، تا عشق، شجاعت، زندگی طولانی، باروری، وسیله خرید و فروش (نوعی پول) و پیشکش به درگاه خدایان تا پرستیده شدن توسط مصریان.  

سیر در باورهای مذهبی

به گفته پلینی (Pliny) بزرگ، نویسنده و فیلسوف رومی، مصریان هنگام ادای سوگند، سیر و پیاز را به عنوان خدایانِ شاهد نام می‌­بردند. گفته می‌شود که ساکنان پِلوسیوم (Pelusium) در مصر سفلی که پیاز را می­‌پرستیدند، نه پیاز و نه سیر را به عنوان غذا مصرف نمی‌­کردند. همچنین مصری‌­ها به بردگانی که در کار ساخت اهرام به کار گرفته بودند، در کنار سایر مواد غذایی، جیره سیر هم می‌­دادند؛ زیرا اعتقاد بر این بود که سیر از بیماری جلوگیری می‌­کند و قدرت و استقامت را افزایش می­‌دهد. سیر هم مثل ذرت نقشی افسانه‌ای در فرهنگ غذایی اقوام و ملت‌ها داشته و تنها یک ماده غذایی مفید به‌شمار نمی‌آمده.

سیر در جیره غذایی کارگران در مصر باستان
در جیزه غذایی کارگران سازنده هرم‌های مصر سیر وجود داشت.

شواهد به جا مانده از مصر باستان نشان می­‌دهد وعده غذایی روزانه سازندگان هرم خوفو یا خِئُوپِس (Cheops) را آبجو، نان، سیر خام و پیاز تشکیل می­‌داده است. وقتی هم که کارگران تهدید به نیمه‌­کاره رها کردن ساخت اهرام کرده بودند، جیره سیر آنها افزایش داده شد. همچنین، در زمان پادشاهی توت آنخامون (Tut)، مصریان به ازای حدود هفت کیلو سیر، می­‌توانستند یک برده مذکر سالم بخرند. در واقع، زمانی هم که باستان­‌شناسان و حفاران، مقبره شاه توت آنخامون را شکافتند، مقدار زیادی سیر دیدند که این سو و آن سوی مقبره قرار داشت. 

نقل است که در مصر عهد فرعون و حضرت موسی، حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و هنگام کوچ یهودیان به رهبری موسی، سیر در کنار خوردنی­‌هایی مثل ماهی، خیار، خربزه، تره‌­فرنگی و پیاز، از جمله غذاهایی بود که یهودیان برایش دلتنگی می­‌کردند. اما تشبیه سیر به پای شیطان در باغ عدن نیز نشان می­‌دهد که این صیفی، نقش پر رنگی در باورهای دینی انسان داشته است.

بنا به روایت‌­هایی، وقتی انسان از بهشت رانده شد، از برخورد پای چپش با سطح زمین سیر رویید و تماس پای راست او باعث رویش پیاز شد. اما اوج پیوند باورهای دینی و قدرت سیر در جلوگیری از حمله شیاطین، در داستان خون‌­آشام‌­ها در اروپای مرکزی و شرقی دیده می‌­شود.

گیاه همیشه حاضر در میدان عشق و جنگ

سیر با زندگی روزانه و ملزومات آن مانند ازدواج، باروری و زایمان نیز مرتبط دانسته شده است. به عنوان نمونه، شاید تعجب کنید اگر بدانید تا همین یک صد سال قبل در اروپا، رسم بود که عروس دسته­‌گلی از سیر و شوید دست بگیرد. رسمی که احتمالاً از زمان شیوع طاعون مد شده بود؛ چون در آن سالها، مردم به عنوان آخرین راه برای زنده ماندن، گیاهان مختلفی را روی بینی و دهان خود قرار می‌دادند و رایحه‌­شان را تنفس می­‌کردند.

در فلسطین امروزی، این باوری رایج است که اگر داماد در شب عروسی حبه سیری را در لباس خود داشته باشد، ازدواج موفقی خواهد داشت. نمونه مدرن­‌تر اروپایی همین تفکر، به سوئدی‌­­­ها مربوط می‌شود که یک حبه سیر و یک شاخه کوچک رزماری یا گیاهان مشابه را به لباس عروسی و دامادی می‌­دوختند که «چشم بد» دور بماند.

سیر در مراسم ازدواج
بدست گرفتن دسته‌گلی از سیر توسط عروس تا یک قرن پیش در اروپا رایج بود.

اما قدرت جادویی سیر از این موارد هم فراتر رفته بود و مردم برای جلب محبت معشوق به آن متوسل می‌­شدند. فرد باید گیاه سیر را در ظرف سفالی قرمز رنگی می‌­کاشت و هر روز صبح و عصر موقع آب دادن به گیاه این جملات را تکرار می­‌کرد «همینطور که ریشه­‌های این گیاه پا می­‌گیرد، به امید خدا قلب فلانی (نام معشوق) هم به قلب من مایل خواهد شد.»؛ در بعضی از نسخه‌­ها حتی توصیه شده که یک قطره از خون خودتان را هم داخل گلدان بریزبد.

در ارتباط با همین موضوعات، سیر را ماده‌­ای قوی می‌­دانستند که تقویت‌کننده قوای جنسی مردان است و در مراسم ازدواج به عنوان نمادی برای باروری آن را همراه داشتند. یونانیان باستان، برای غذا دادن به هِکاته (Hecate) -الهه سرزمین‌­های بکر و زایمان- یا برای محافظت از شیاطین، روی سنگ‌های سر چهارراه‌ها سیر قرار می‌دادند. آنها معتقد بودند سیر باعث راندن ارواح شیطانی می‌­شود. همچنین، ماماهای یونانی رسم داشتند که حبه­‌های سیر را در اتاق زایمان آویزان کنند تا ارواح شیطانی از زن حامله و فرزندش دور شوند. با گذشت قرن­‌ها، این رسم باستانی در اکثر خانه‌­های اروپایی هم رایج شد.

پای سیر حتی به جنگ و میدان‌­های ورزشی هم باز شد. به شکلی که ورزشکاران یونانی قبل از مسابقه و سربازان­ قبل از رفتن به میدان جنگ سیر مصرف می­‌کردند. رومی‌ها از این هم فراتر رفتند و علاوه بر خوراندن سیر به سربازان به هدف شجاع شدن، در کشورهای فتح شده مزارع سیر می­‌کاشتند. آنها معتقد بودند به این روش شجاعت از میدان جنگ منتقل می­‌شود.

سیر و خون‌­آشام‌­ها

هرچند معروف­‌ترین خون‌آشام سینما توسط بِرام اِستُوکر (Bram Stocker) خلق شده و ظاهرا از شخصیتی واقعی در قرن پانزدهم به نام وِلادِ صلابه‌­­ِکش (Vlad the Impaler) الهام گرفته شده است، اما دراکولا تنها و حتی اولین خون‌آشام دنیا نیست. کمی که بگردید، در فرهنگ‌­های دیگر هم انواع و اقسام خون‌آشام‌­ها وجود داشته است.

مثلا فیلیپینی‌­ها خون‌آشامی به نام آسوانگ (Aswang) و مانانانگال (Manananggal) را دارند یا یونانیان باستان از موجودی به نام وِری کُولاکاس (Vrykolakas) و چینی‌­ها از مرده‌­ای به نام جیانگ‌شی (Jiangshi) نام می‌­برند که جست‌و­خیزکنان حرکت می‌­کند.

در اوایل قرن هجدهم اخبار وجود این موجودات مردم را در اروپای مرکزی و شرقی به وحشت انداخته بود و چون با رواج طاعون همزمان می‌­شد مردم فکر می‌­کردند اطرافیانشان در اصل از حمله خون­‌آشام‌­ها، جادوگران، گرگ‌نماها و سایر شیاطین فراطبیعی و نادیدنی از بین می‌­روند. در این بین، سیر که از زمان یونان باستان داروی جاودانگی و عمر طولانی بود در قالب نفرینی با چاشنی مذهبی، تنها اسلحه ضد خون آشام­‌های نامیرا به شمار می­‌رفت.  

استفاده از سیر در درمان بیماری‌ها در زمان باستان
در قرون وسطی برای راندن خون‌آشام‌ها که عامل طاعون می‌دانستند از سیر استفاده می‌کردند.

مارک جِنکینز (Mark Jenkins)، نویسنده کتاب «کالبدشکافی خون‌آشام‌­ها»(Vampire Forensics) می­‌گوید با توجه به دانش اندک پزشکی و علمی آن روز، مردم درکی از اتفاقاتی که برای اجساد مرده‌­ها می­‌افتاد نداشتند. معمولا کسانی را که از طاعون فوت شده بودند در گورهای دسته­‌جمعی می­‌ریختند و مواجهه با منظره اجسادِ در حال متلاشی شدن، باعث می‌­شد مردم بترسند و فکر کنند مرده‌­ها تبدیل به موجود دیگری شده­‌اند. پس وقتی نگرانی از تبدیل شدن مرده­‌ای به خون‌آشام وجود داشت دهان او را از سیر پر می‌­کردند تا از ورود ارواح شیطانی به داخل جسد و مسخ شدنش جلوگیری کنند.

بنابراین، از دیرباز در داستان‌­های محلی اروپایی، سیر توانایی ِدفع «شر» را همراه خود دارد. در باورهای عامیانه اروپای مرکزی، سیر محافظی قدرتمند در برابر شیاطین، گرگینه‌­ها و خون‌آشام‌­هاست. در آن دوران، مردم بیماری­‌های ناشی از نیش پشه را هم اثر «لمس خون‌آشام» می­‌دانستند و برای دفع عوامل بیماری که ارواح و شیاطین بودند، از روش­‌های مختلفی استفاده می‌کردند. مثلا افراد همه جا مقداری سیر همراه خود داشتند، ریسه‌­های سیر را از پنجره‌­ها آویزان می‌­کردند، مقداری سیر روی دودکش‌ها قرار می‌­دادند یا آن را روی سوراخ کلید می­‌مالیدند.

به نظر می­‌رسد توضیح منطقی­‌ای که برای چرایی چنین اعتقاد قدرتمندی به سیر وجود دارد؛ تنها در آلیسین (Allicin) سیر خلاصه شده است، ماده‌ای شیمیایی که سیر برای دفاع از خود در برابر قارچ‌­ها و عوامل تهدیدکننده خارجی متصاعد می­‌کند و عامل بوی تند آن است. بعضی از محققان هم اظهار می­‌کنند که در اصل آنچه در اروپای قرن هجدهم به حمله خون‌آشام‌ها نسبت داده می­‌شد، همان بیماری هاری بود. قوه بویایی در مبتلایان به هاری حساسیتی چند برابر پیدا می‌­کرد و سیر به علت رایحه قوی خود در دفع و فراری دادن آنها موثر واقع می‌شده است.

سیر در کشور دراکولاها

حتی امروزه هم در روستاهای رومانی که خانه اصلی دراکولا (برجسته­‌ترین خون‌آشام تاریخ) دانسته می‌­شود، مردم در اطراف مزارع و حتی روی شاخ حیوانات خود سیر قرار می‌­دهند. اهمیت سیر بخصوص در روزهایی بیشتر می­‌شود که به باور عامه خون آشام‌­ها فعال‌­تر هستند. مثلا در عید سنت اَندرو، عید سنت جرج، عید سال نو و عید پنجاهه (Pentecost).

سنت اندرو قدیس نگهبان گرگ­‌ها و مراقبِ کشورهای رومانی و اسکاتلند است. او همچنین در برابر جمله گرگ­‌ها از انسان‌­ها حفاظت می‌کند و سیر را اولین بار او معرفی کرده است در رومانی، شب ۲۹ نوامبر که شب عید سنت اندرو است به نام شب خون آشام‌­ها شناخته می­‌شود و در این شب مرز میان دنیای مرئی و نامرئی از بین می‌­رود.

معنای نمادین سیر
در رومانی در شب عید سنت اندرو برای محافظت از خون‌آشام‌ها در خانه‌ها سیر آویزان می‌کنند.

در نتیجه، مردم برای حفاظت از خود در برابر ارواح و موجودات شریر، هنگام شام سیر زیادی می­‌خورند و در مقابلِ خانه هم با خمیری که از سیر درست شده، شکل صلیبی را ترسیم می‌­کنند. مهمانی ویژه این شب هم «نگهبانی از مهمانی سیر» نام دارد و خانه محل برگزاری مهمانی، از قبل با مالیدن سیر به در و پنجره‌­ها آماده می‌­شود.

در انتهای این مهمانی که تا صبح طول می­‌کشد، سیرهایی که از طرف همه اهالی جوان روستا اهدا شده بین مهمانان پخش می­‌شود تا به عنوان نمادی مقدس نگهداری شود و از ایشان در برابر ارواح شریر و بیماری­‌ها حفاظت کند. حتی در این روز به بچه‌­ها نیز سیر می‌خورانند و بچه‌ها جمله‌­ای با این مضمون را تکرار می­‌کنند که «من سیر خورده­‌ام و حالا صلیبی روی پیشانی­‌ام دارم». تا همین سی سال قبل هم کلیساها در رومانی بعد از اتمام مراسم دعا سیر پخش می­‌کردند و اگر کسی سیر نمی­‌خورد، به پشتوانه باور قدیمی‌­ها، این احتمال وجود داشت که خون‌آشامی در لباس مبدل انسان باشد.

یک گیاه همه‌کاره

امروزه سیر را درمانی گیاهی برای معالجه عفونت، کاهش کلسترول، تقویت انرژی و جلوگیری از بروز برخی انواع سرطان­‌ها می‌­دانیم. اما در گذشته برای سیر کاربردهای فراوان و متنوع‌­تری قائل بودند که در این مطلب گوشه­‌هایی از برجسته­‌ترین نمادانگاری‌­ها از سیر را بررسی کردیم.

اعتقادات جوامع مختلف درباره سیر بازتابی از خرافات و باورهای مذهبی بوده که از زبان بزرگان علم هم بیان شده است. به عنوان نمونه، بقراط حکیم که پدر علم نوین پزشکی هم هست مصرف سیر را برای مقابله با عفونت، زخم، سرطان، جرب و اختلالات گوارشی توصیه می‌کرده است.

کاربردهای پزشکی سیر
در عصر حاضر هم سیر در درمان ناباروری مردانه موثر دانسته می‌شود.

مصری­‌ها نیز اعتقادات مشابهی داشتند و در سندی به نام پاپیروس اِبِرس (Ebers papyrus) به تاریخ ۱۵۰۰ قبل از میلاد آورده­‌اند که سیر هم دارویی برای بیماری­‌هاست و هم تقویت‌کننده انرژی می‌­باشد. این اعتقادات تا امروز هم کم و بیش به حیات خود ادامه داده­‌اند، هرچند که بسیاری از افراد مبدا آنها را نمی­‌دانند. اکنون می‌توانیم نگاه دیگری به سیر داشته باشیم و هنگام استفاده از آن، ماجراهای فراوانی را که در تاریخ بشری رقم زده است به یاد بیاوریم.

دیدگاه ها