مکان: هشتاد کیلومتر دورتر از بیروت، عروس شهرهای خاورمیانه، روستای بِشعلی (Bchaaleh). بیشه‌زاری سبز با تپه‌ها و درختان و گیاهان، تن خودش را به آفتاب گرم سپرده است. شانزده درخت زیتون، مثل نگاهبانانی خاموش شش هزار سال است که ریشه‌هایشان را در خاک اینجا گسترده‌اند و بیشتر از هر کسی حق آب و گل دارند.
آنها تنومند و پیرند و نظاره‌گر گذر روزهای این سرزمین. درختان زیتون بشعلی خیلی چیزها را تاب آورده‌اند، در واقع خیلی خوش‌شانس بوده‌اند که ناآرامی‌ها، جنگ و اختلافات سیاسی داخلی مثل بحران کمبود نان در لبنان و دیگر کشورهای خاورمیانه، بیماری، قحطی، کم‌آبی و ضربات تبر را از سر گذرانده‌اند.
مردم آنها را با عنوان «درختان نوح» می‌شناسند. درختانی که شش هزار سال بعد از سیل عظیمی که جهان را غرق کرد هنوز نفس می‌کشند. در تورات می‌خوانیم «کبوتر در حالی که برگ زیتون به دهان گرفته بود، شامگاهان به سوی نوح آمد و نوح دانست که آب‌ها از روی زمین کم شده است». پیروان تورات شاخه زیتون را در این آیه به صلح و آرامش تعبیر کرده‌اند و اعتقاد بر این است که پس از اتمام سیل بزرگ، شانزده درخت زیتون همچنان بر زمین باقی مانده‌اند.
زیتون در آیین‌های مذهبی
در نظر یهودیان، زیتون علاوه بر نشانه صلح، نماد روشنایی و نور هم هست و در مراسم‌های مذهبی این قوم، مستقیما حضور دارد. به عنوان مثال، معجزه حنوکا و سوختن روغن زیتون به مدت هشت شبانه‌روز، سببی برای جشن هشت روزه حنوکاست. حنوکا یادآور یکی از معجزات در تاریخ یهود است. بر پایه این روایت، تنها چراغ باقی مانده در نیایشگاه مکابیون در زمان جنگ با یونانیان، در حالیکه تنها برای یک روز روغن (زیتون) داشته، به مدت هشت روز، روشن می‌ماند.
همچنین در قدیم، هنگام اجرای مراسم شَبّات (داخل شدن به روز شنبه، هفتمین روز آفرینش)، داخل چراغ‌ها روغن زیتون می‌سوزاندند و در جشن درختان، برای زیتون دعا کرده و خواستار برکت کشت خود می‌شدند. فلسفه کلی مراسم ایلانوت (جشن درختان)، برکت دادن محصولات درختی و زمینی است و با گفتن براخا (دعا) همگی برای پرثمر شدن درختان در سال آینده دعا می‌کردند.
از جمله میوه‌هایی که در این جشن روی آن دعا خوانده و مصرف می‌شود، زیتون است. روغن زیتون سوختی است که در شمعدان هفت شاخه یا همان منوره می‌ریزند و آن را تجلی برکت الهی می‌دانند. منوره، شمعدان مقدس یهودیان است که در پرستشگاه مقدس اورشلیم استفاده می‌شد. برخی از مفسران یهودی، آن را نماد بوته سوزانی دانسته‌اند که موسی (ع) به واسطه آن با خدا سخن گفته است.
شهری در محاصره باغ‌های زیتون
در اورشلیم، شهری که منازعات فراوانی بر سر آن در جریان است، با جبل‌الزیتون روبرو می‌شویم؛ مکانی که مسیح از آنجا به بهشت عروج کرد و به باور پیروان، روزی از همان‌جا برانگیخته خواهد شد (اعمال رسولان ۱: آیه ۱۱). جبل‌الزیتون نام دیگری هم دارد، به آن کوه معبد یا مسح هم گفته می‌شود و هر دو نام را وامدار درختان زیتون خود است، زیرا مردمان یهودی ساکن شهر از روغن زیتون حاصل از این درختان برای روغن‌مالی کردن پادشاهان و روحانیون بنی‌اسراییل استفاده می‌کردند.
زیتون در مسیحیت هم نقشی نمادین دارد. گفته می‌شود مسیح یک روز قبل از مصلوب شدن، در باغ جِتسیمانی که پایین همین کوه است و درختان زیتونی با قدمت ۲۰۰۰ سال در آن یافت می‌شود، دعا کرده و توسط فرشته‌ای تسلی یافته است. به باور مسیحیان، باغ جتسیمانی، محلی است که عیسی در شبی که یهودا او را به رومی‌ها تسلیم و به او خیانت کرد، آخرین غذای زمینی موسوم به «شام آخر» را به همراه حواریون صرف کرد.
تاج پیروزی، ثروت و افتخار
زیتون در گذر زمان، نقشی نمادین داشته است؛ گاهی نماد صلح بوده و گاهی نماد مقاومت. دو شاخه زیتون به امید صلح بشر، روی پرچم سازمان ملل متحد نقش بسته است. در خاورمیانه اما زیتون از محصولی استراتژیک در کشاورزی فراتر رفته و راه خود را در خیال شاعرانی چون محمود درویش باز کرده است. اینجا زیتون، نماد مقاومت، مردم و وطن است.
اگر درختان زیتون میدانستند که دستان چه کسانی آنها را کاشت، روغن آنها تبدیل به اشک می‌شد. محمود درویش
در دین اسلام، و در کتاب قرآن، زیتون شش بار در آیات مختلف، چه به تنهایی، در کنار سایر میوه‌ها، و بصورت غیرمستقیم اسم آورده شده است. خداوند حتی به آن سوگند خورده و بعد از آن به طور سینا، وادی‌ای که موسی (ع) با خداوند ملاقات کرد اشاره دارد. امری که از نظر مفسران دینی، قداست مکه و قبله اول مسلمانان (اورشلیم- منطقه‌ای برابر با لبنان، سوریه و فلسطین امروزی) را نشان می‌دهد:
«به انجیر و زیتون سوگند، سوگند به طور مبارک و سوگند به این شهر ایمن که ما آدمى را در نیکوترین اعتدال بیافریدیم» (سوره تین، آیات ۴-۲). میوه‌ای که علیرغم نامگذاری علمی به صورت Olea Europaea میوه‌ای اروپایی نیست، بلکه زادگاه آن در شمال جزیره‌العرب فعلی یا فنیقیه قدیم بوده و در شرق و غرب جهان پراکنده شده است.
کمی آنسوتر، در اروپای باستان، این یونان بود که زیتون در آن به نمادی جدانشدنی از زندگی بشر تبدیل شد. تاسیس آتن با افسانه‌ای آمیخته شده که نبرد بین دو خدا، آتنا (الهه حکمت و زیبایی) و پوزیدون (خدای دریا) را روایت می‌کند. این دو بر سر بدست گرفتن حاکمیت شهر اختلاف داشتند و خدایان المپیا (زئوس) از آنها خواستند برای اثبات شایستگی‌شان اثری خلق کنند.
می‌گویند خدای دریا با یک ضربه از دل سنگ، اسبی تراشید و آتنا نیزه‌اش را به سوی درخت زیتونی پرتاب کرد که به محض نشستن بر آن، زیتون بر شاخ و برگش سبز شد. البته در برخی از روایت‌ها، گفته شده که آتنا هم از دل سنگ درخت زیتونی پدید آورد. به این ترتیب خدایان آنقدر خشنود شدند که نام آتن را بر شهر گذاشتند و زیتون نماد پیروزی شد و به بازی‌های المپیک راه یافت.
به سر گذاشتن تاجی از برگ‌های در هم بافته زیتون، نشان افتخار، قدرت و جاودانگی بود. این تاج‌ها را به برندگان رقابت‌های ورزشی که در المپیا برگزار می‌شد جایزه می‌دادند، زیرا درختان وحشی زیتون در المپیا، همان مکان برگزاری بازی‌ها می‌روییدند. ورزشکاران در رشته‌های مختلفی مثل کشتی، دو و وزنه‌برداری رقابت می‌کردند و گاهی به عنوان نشانه‌ای از اخلاص، تاج افتخار دریافتی را به خدایان تقدیم می‌داشتند. تماشاگران نیز بر سر و روی آنها زیتون می‌پاشیدند. همچنین در جشن‌ها شاخه‌های زیتون را برای تزیین استفاده می‌کردند که نماد ثروت و فراوانی بود. سال ۲۰۰۴ وقتی بازی‌های المپیک به زادگاه خود یعنی آتن برگشت، یونانی‌ها رسم اهدای تاج زیتون به برندگان را زنده کردند تا نشانه‌ای باشد بر ادای دین به گذشته خود.
به علاوه، در کشور خودمان، بر نقش برجسته‌های کاخ آپادانا شاخه‌های زیتون هم دیده می‌شود. در صحنه‌ای که نمایندگان کشورها و مناطق تابعه شاه هخامنشی در صف به تصور کشیده شده‌اند، در دستان نمایندگان غرب ایران، شاخه و گل زیتون دیده می‌شود که از سابقه‌ای دو هزار ساله زیتون در ایران حکایت می‌کند. همچنین فردوسی در شاهنامه، هنگامی که به پادشاهی خسرو انوشیروان می‌پردازد، از تصمیم او برای توسعه باغ زیتون حرف زده و سرانجام، ناصرخسرو هم شهر ارجان (منطقه شمالی بهبهان) و وجود باغات زیتون را در آن توصیف می‌کند.
روم باستان نیز، مملو از سرداران و سناتورهایی است که در فیلم‌های کلاسیک هالیوودی، تاج‌هایی از گیاهان مختلف و از جمله زیتون بر پیشانی دارند تا خود را متمایز کنند. زنان نیز درهمین دوره برای خودآرایی، نشان دادن سلیقه شخصی، طبقه اجتماعی و تزیین، تاج به سر می‌گذاشتند. به علاوه، از سرداران فاتح جنگ‌ها نیز با تاج زیتون استقبال می‌شد.
از افسانه‌های مقدس، تا خواص روغن زیتون
زیتون در عصر حاضر همچنان محبوب است. این میوه که در متون و کتاب‌های ادیان نام برده شده و جنبه‌ای مقدس و محترم برای اجداد مردمان خاورمیانه و مدیترانه داشته است. امروزه این میوه در اکثر نقاط دنیا کشت می‌شود. به طور کلی ۲۰ نوع زیتون مختلف وجود دارد و محصول مصرفی یا صادراتی اصلی کشورهایی مثل ترکیه، اسپانیا، ایتالیا و یونان به شمار می‌رود.
زیتون خواص جادویی برای پوست و مو و جسم دارد. از آن در ساخت لوازم آرایشی، دارو و خوراکی استفاده می‌کنند. رژیم مدیترانه‌ای مملو از توصیه به مصرف روغن این گیاه و میوه آن در کنار سبزیجات، غلات، حبوبات و ماهی است تا افراد جوانی و شادابی خود را تا سالها حفظ کنند.
همچنین، درخت زیتون بسیار مقاوم است و گرما و سرما و شرایط آب و هوایی مختلف را به خوبی تاب می‌آورد، به همین خاطر از گذشته تا امروز مردم آن را مصرف می‌کردند تا عمر طولانی بدست بیاورند. طبیعت معتدل آن باعث شده تا از محبوبترین عناصر و خوردنی‌ها در کنار غذای اصلی در آشپزی باشد و در آشپزی فرانسوی و ایتالیایی به عنوان مشخصه این سبک از آشپزی در نظر گرفته شود.
به علاوه به باور یونانیان، زیتون و باروری ارتباط مستقیمی با هم دارند. در سنت پزشکی یونان، روغن زیتون را داروی غرایز جنسی می‌شناختند. افراد به زوج‌های تازه ازدواج کرده نان بیضی شکلی می‌دادند که روی آن اولین روغن زیتون سال را ریخته بودند. این روغن، پادزهر عقیمی دانسته می‌شد.
همچنین فرزندان هلن، الهه یونانی، زیر درخت زیتون متولد شده بودند و به زنانی که خواستار فرزند داشتن بودند توصیه می‌شد در سایه این درختان بخوابند. امروزه نیز علم پزشکی توصیه می‌کند تا مردان برای افزایش کیفیت اسپرم از زیتون استفاده کنند که تحرک و سلامتی آن را افزایش می‌دهد و امکان فرزنددار شدن را بالاتر می‌برد. در زمان باستان مردم همچنین به قدرت باروری سیر و سایر خواص دارویی آن اعتقاد داشتند که افسانه های مختلفی درباره سیر و خواص آن را بوجود آورده بود.
گذشته از اینکه زیتون به طور کلی برای حفظ سلامت قلب و جلوگیری از سرطان مفید است، به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی می‌تواند خطر ابتلا به برخی از بیماری‌های مزمن را کاهش دهد. بهبود سلامت قلبی هم به خاطر اسید اولئیک (Oleic acid) موجود در زیتون تضمین شده است، که سطح کلسترول و فشار خون را پایین می‌آورد. ارتقای سلامت استخوان‌ها از دیگر مزایای مصرف زیتون برای افراد است. بخصوص کسانی که رژیم مدیترانه‌ای دارند یا ساکن کشورهای حوزه مدیترانه هستند، از توده استخوانی و کیفیت استخوان بهتری برخوردارند.
همچنین در قیاس با کشورهای غربی، بر مبنای مطالعات آزمایشگاهی، نرخ سرطان نیز در حوزه مدیترانه پایین‌تر است. احتمالا این مسئله به دلیل وجود آنتی‌اکسیدان‌ها و اسید اولئیک روغن زیتون است که چرخه زندگی سلول‌های سرطانی را در سینه، روده بزرگ و شکم مختل می‌کند.
